حقوق جزا

حقوق کيفری یا حقوق جزا یا حقوق جنایی (به جز در کشور فرانسه)، گرايشی از حقوق عمومی است که به بررسی حمايتهای دولت از حقوق افراد و ارزشهای جامعه می‌‌پردازد. اساسا قوانين جزايی آفريننده حقوق برای افراد جامعه نيست؛ بلکه تنها افراد را مجبور به رعايت حقوق و ارزشها می‌‌کند. به همين دليل است که حقوق جزا را، «حقوق ارزشها» نيز ناميده اند. مشخصه بارز حقوق جزا (کيفری)، ضمانت اجرايی آن است. اين مجازات و کيفر است که حقوق جزا را به رشته‌ای سرکوبگر، در مقابل ساير گرايشها تبديل کرده است. اين ابزار تنها در اختيار حاکميت است. از همين رو، حقوق جزا را در ذيل حقوق عمومی آورده اند.

دوره هايی از تاريخ حقوق کيفری بوده است که در آن، هرکس برای احقاق حق خويش رأساً اقدام می‌‌کرد و متعدی به حق خود را می‌‌داد (دروه دادگستری خصوصی). حتی پيش از اين دوره، مسئوليت جمعی در مقابل مسئوليت فردی مطرح بوده است (دوره جنگهای خصوصی) که در آن زمان، چنانچه فردی از افراد گروه مرتکب جرمی می‌‌گرديد،

تمام گروه متعلق به بزهديده با تمام گروه متعلق به بزهکار وارد نبرد تمام عيار می‌‌شدند. پس از اين دوره ها بود که رفته رفته دروه دادگستری عمومی ظاهر شد که در آن، تعقيب و مجازات بزهکاران به دست رئيس و يا حکومت سپرده شد و افراد حق دخالت مستقيم در کيفر را از دست دادند و جامعه حق اجرای کيفر را به دست حکومت سپرد. از همين رو، مدتهای مديدی است که کيفر، به عنوان يک ابزار شديد و سرکوبگر در دست حکومتها قرار گرفت. ويژگی اصلی حقوق جزا در همين نکته نهفته است. در يکسوی مسائل حقوق جزا، همواره حکومت نشسته است.

حقوق جزا به تنهايی قادر به استخراج و اعمال مفاهيم خود نيست. اين گرايش به شدت نيازمند بهره گيری از علوم دينی و فقهی، فلسفی، جامعه شناختی و جرم‌شناختی است. چرا که وظيفه اين گرايش، همانطور که بيان شد، حمايت از ازرشهای جامعه است. پس حقوق کيفری، برای تشخيص ارزشهای يک جامعه ناگزير از درک مبانی دينی و فقهی و فسلفی هر جامعه است. حقوقدان جزايی، بايد ابتدا ارزشهای جامعه خود را درک کند، وسپس با استفاده از روشهای ارائه شده در علوم جرمشناسی و کيفرشناسی، روشهای مناسبی را برای مقابله با نقض ارزشها اتخاذ نمايد.

حقوق جزا مانند مثلثی است که سه گوشه دارد.حقوق کیفری همیشه حول این سه محور در گردش است.این سه محور عبارتند از :  1 . جرم  2 . مجرم   3 . مجازات .

این سه محور با یکدیگردرارتباط مستقیم هستند.بدین صورت که جرم از ناحیه ی مجرم واقع می شود.مجرم پاداش ارتکاب عمل خود را به صورت مجازات(واکنش سنگین جامعه) می بیند.در پس پرده ی هر جرمی، یک مجازات نهفته است

منابع:

منابع حقوق جزا به دو دسته تقسیم می شوند :

 الف - منابع الزامی        ب - منابع ارشادی

الف – منابع الزامی حقوق جزا عبارتند از : 

1. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران  2. قوانین جزایی 3. مصوبات قوه ی مجریه 4. آرا هیئت عمومی دیوان عالی کشور(رویه قضایی به معنای خاص)

ب – منابع ارشادی حقوق جزا عبارتند از :

1.رویه قضایی(به معنای عام) 2. دکترین یا عقیده ی علمای حقوق 3. عرف و عادت 4. منابع فقهی  یا  فتاوای معتبر

منابع حقوق جزا در شریعت اسلام عبارتند از :

 1 . قرآن  2 . سنت  3 . اجماع  4 . عقل  5 . قیاس  6 . استحسان  7 . مصلحت مرسله

1. جرم

تعریف:

جرم عمل یا ترک عملی است که به دلیل اخلال در نظم اجتماعی برای آن مجازات در نظر گرفته شده است و در عین حال در قانون جزا بدان تصریح شده است.ماده ی 2 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1375 جرم را تعریف نموده است.

عناصر تشکیل دهنده ی جرم:

جرم متشکل از سه عنصر است : 

1.عنصر قانونی : یعنی آن عمل مجرمانه در قانون تصریح شده باشد.به عبارت دیگر قانونی باشد که آن عمل را جرم بشناسد. 2.عنصر مادی: یعنی آن عمل مجرمانه در عالم واقع  بوسیله ی انسانی که دارای اعضا و جوارح مادی است ، انجام شود. 3. عنصر روانی: یعنی آن عمل  مجرمانه با سو قصد و سو نیت و انگیزه ی مجرمانه ( عالما-عامدا) صورت گیرد.

طبقه بندی جرم:

جرم انواع مختلفی دارد.جرم بر حسب عنصر قانونی به جرم سیاسی ، عمومی و نظامی تقسیم می گردد ، بر حسب عنصر مادی به جرم آنی ، مستمر ، ساده ، مرکب ، به عادت ، مقید ، مطلق ، مشهود و غیر مشهود تقسیم می شود ،بر حسب عنصر روانی به جرم عمدی ، غیر عمدی(خطایی) ، شبه عمد ، ساده و مرتبط  تقسیم می شود و بالاخره از لحاظ شدت و ضعف مجازات قانونی به جرم مستوجب حد و قصاص، دیه و تعزیر تقسیم می شود.

2. مجرم

مفهوم مجرم بستگی کامل به مفهوم جرم دارد.جرم وقتی در عالم واقع شکل می گیرد که اعمال مادی آن (عنصر مادی) توسط موجودی که دارای اعضا و جوارح و در عین حال قوه ی  ادراک و اراده (عنصر معنوی) است ، ارتکاب یابد.بنابراین حیوانات ؛ حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله و سایر اشیا نمی توانند جرمی مرتکب شوند.