معماري دوره ساماني

بقعه اسماعيل ساماني

مقدمه

در تاريخ هر كشوري، با گذشت زمان و برخوردار با آداب و رسوم، فرهنگها و هنرهاي گوناگون همواره سبكهاي خاصي از هنر و بخصوص معماري بوجود مي آيند كه مطالعه هر كدام از اين طريق، خود نشانگر ذوق، سليقه، استعداد و امكانات آن عصر مي باشد.

طبيعي است اين آثار در ابنيه در طي قرون متمادي، همواره مورد اسيب و لطمات گوناگون قرار گرفته و شكل اصلي خود را از دست مي دهند. اما در اين بين، همواره آثاري نيز وجود دارند كه از استحكام خوبي برخوردار بوده و تا زمالن حاضر، بر جاي مانده اند.

آنچه حائز اهميت است، دسترسي به اين اثار مي باشد كه متاسفانه در مورد ايران، با توجه به تغيير حدود و ثغور، در طي ساليان متمادي، برخي از اين آثار به ساير كشورهاي همسايه تعلق يافته است.

از جمله مي توان از معماري و هنر دورة ساماني، متعلق به اواخر سدة سوم هجري – نيمه دوم قرن نهم ميلادي – نام برد كه از جمله ادوار قابل توجه در تاريخ ايران بوده و موجبات شكوفايي هنر و معماري ايراني – اسلامي را فراهم آورده است. اما همانگونه كه بعداً ذكر خواهد شد، از اين زمان، آثار چنداني در دست نبوده و آنچه در دست است، بناي بقعة اسماعيل ساماني است كه امروز در بخارا، در جمهوري ازبكستان شوري قرار دارد.

اين بنا، به علت استحكام، طراح و نماي زيباي آن و همچنين از نظر به رفد بودن، همواره مورد توجه بوده و از مشخصات بارز دوره ساماني بشمار مي رود.

با روي كار آمدن سامانيان دراواخر قرن سوم هجري، نوزايشي اصيل در خراسان – گه بعدها ماوراءالنهر و افغانستان ناميده شد – پديدار گشت.

در خصوص تكامل تدريجي معماري در اوايل اين دوره سامانيان نتيجه گيري كلي مشكل است. از سه قرن اول هجري، بناهاي زيايد موجود نيست، در صورتيكه از منابع چنين مستفاد مي شود كه در اين دوره، صدها بناي زيبا و مساجد عالي ساخته مي شود.

معماري و بطور كلي هنر، در دوره سامانيان، آميزه اي بود از سنن پيشين هنري، همراه با ذوق جديد اسلامي كه در نتيجه، هنري  ايراني – اسلامي، مهذب و داراي كيفيت عالي، بوجود آورده بود. اما لازم به تذكر است كه بعلت اشياء هنري و اينكه برخي از آنها را بطور قطع نمي توان به اصل ئ مكان مشخصي متعلق دانست، تشخيص طرحهاي هنري، آسياي مركزي از طرحها ادوار اسلامي ايران، كمي دشوار است. با توجه به كاوشهاي باستان شناسي در اسياي مركزي شوروي، مي توان به اين نكته اشاره نمود كه آثار هنري دوره سامانيان، تركيبي از سنن هنري محلي، سنن ايران دوره ساماني و بيشتر هنر دروه اوليه اسلامي و هنر اسلامي جديدي كه در دوره عباسيان توسعه يافت. نمونه بارز اين مكتب جديد اسلامي، آثار مكشوف در شهر ساوه، پايتخت موقت خلفاي عباسي است كه از اين رو، به مكتب ساوه معروف است. مقبره اسماعيل ساماني در بخارا از نمونه هاي متأثر از اين مكتب در ايران دوره سامالني بشمار مي رود.