معماري عاميانه و جايگاه آن در تاريخ معماري ايران

كشور بزرگ ايران داراي گنجينه هايي غني از معماري عاميانه مي باشد كه بخش بزرگي از آن تا به حال ناشناخته مانده است. هر چند كه از حدود دهه 60 ميلادي شناخت معماري عاميانه به عنوان بخشي از فرهنگ معماري معاصر به شكلي منظم آغاز شده و تاكنون مورد توجه گرفته است، اما اين مباحث آنگونه كه بايد در ايران مطرح نشده است.

   يكي از ويژگي هاي عاميانه، ناشناخته بودن و گمنام بودن آن است، تا جايي كه آنرا در برابر معماري يادماني قرار ميدهد. بانگاهي به منابع نگاشته شده درباره معماري گذشته كشور هاي مختلف خواهيم ديد كه معماري نوع دوم يا يادماني بيشتر مورد توجه تاريخ نگاران معماري بوده است، هر چند كه در كشورهاي غربي در سالهاي اخير درباره معماري عاميانه مشكل تاريخ گذاري بناها بوده در كنار مشكلات ديگر تغييرات و كمبود مدارك و اسناد.

     در اين مقاله سعي بر اين است كه تا به جايگاه معماري عاميانه ايران در تاريخ معماري ايران، بر اساس منابع موجود اشاره شود و به برخي سئوالات اساسي در دو زمينه ابزار و روش كه باعث مي شود معماري عاميانه نتواند جايگاه مناسب خود را در تاريخ معماري ايران بيابد، پرداخته شود. 

   براي اينكه بتوانيم تصوير روشن از جايگاه معماري  عاميانه در تاريخ معماري ايران داشته باشيم در آغاز مقاله مروري بر تاريخچه بحث معماري عاميانه و تعاريف مختلف آن داريم. سپس به تاريخ معماري پرداخته و رابطه اين دو با هم مقايسه مي كنيم. پس از آن به مشكلات و موانع موجود خواهيم پرداخت.

   حدود قرن است كه معماري به عنوان بخشي از مباحث نظري و جزئي از تحقيقات تجربي معماري مطرح مي باشد. پيش از اين در سده نوزدهم نيز معماري عاميانه كه كمي جلوتر به تعاريف مختلف آن خواهيم پرداخت، از طرف اشخاصي چون وي.لكحخ لئ.گ . سيدني نه تحت عنوان نوع معماري بلكه به عنوان بخشي از يك دايره المعارف معماري و كتابي درباره تاريخ تكامل مسكن در انگلستان مورد بحث قرار گرفته بود.  اين دو نويسنده در كتابهاي خود معماري غير يادماني مانند خانه هاي ساده با نقشه چهار گوش و مدور و يا گونه هاي مختلف خانه در نقاط مختلف به خصوص كوهستاني فرانسه و مناطق مختلف انگلستان را به بحث گذاشته اند. به هر حال تا پس از جنگ جهاني دوم نمي توان گفت كه معماري عاميانه جايگاه ويژه اي در مباحث معماري داشته است.

  با مروري به نوشته هاي مختلف درباره معماري عاميانه متوجه مي شويم كه نويسندگان مختلف واژه هاي گوناگوني براي اين نوع معماري به كار گرفته اند. معماري بومي، مردمي، ناشناخته و عاميانه برخي از اين واژه هاي مي باشند. واژه معماري بومي يكي  از واژه ه ايي است كه در فارس به عنوان معادل انگليسي آن به كار گرفته مي شود.

    هر چند كه اين واژه برگردان مناسبي مي باشد، اما با مقايسه با تعاريف ارائه شده از «معماري بومي» گوياي آن نمي باشد. معماري بومي يا سرزميني مي تواند به هر نوع معماري كه به يك مكان خاص تعلق داشته باشد، گفته شود. اين مي تواند معماري ساختمانهاي ساده روستايي شهري تا ساختمانهاي بزرگ و حتي بناهاي يادماني را در بر مي گيرد. اين موضوع بخصوص در ايران كه چه بناهاي كوچك و چه بناهاي بزرگ جوابگوي نيازهاي محلي و هماهنگ با محيط اطراف بوده، كاملاً صادق است. براي نمونه مي توان از معماري مساجد و امازداه آن نيز هر چند كه داراي حياط مركزي مي باشند، اما فضايي تالار مانند نيمه باز در بخش رو به قبله آن پيوند بسيار زيبايي با محيط اطراف دارد.

  اما تعاريف ارائه شده براي اين نوع معماري با واژه معماري بومي سازگار نيست. راپاپورت يكي از پيش كسوتان اين بحث در دنيا، معماري بومي تعريفي مشخص تر ارائه مي دهد. او معماري بومي را معماري مي داند كه در برابر معماري رسمي شاخص شناخته شده و يادماني قرار مي گيرد.به عبارت ديگر معماري مظلوم تر، ساده تر، مردمي تر و در مجموع معماري كه جوابگوي نيازهاي قشر عام جامعه باشد او همچنين اعتقاد دارد كه معماري يادماني يا «والا» مي تواند ريشه در معماري عاميانه داشته باشد. بحث درباره ويژگيهاي مختلف نظري معماري عاميانه در محافل علمي غرب بسيار گسترده  تر است و مراكز و نشريات متعددي به تحقيق و ارائه نوشته هاي مختلف درباره آن پرداخته است. 

    معماري عاميانه در ايران هيچگاه نتوانسته است يك جايگاه مشخص در مباحث معماري و بخصوص بخشي از مباحث معماري سنتي داشته باشد. تا پيش از اينكه اولين كتاب در دهه 60 خورشيدي به عنوان «معماري بومي» به چاپ برسد معماري عاميانه نه تحت اين عنوان بلكه به عنوان بخشي از مطالعات مسكن، تحقيقات مردم شناسي، اجتماعي و جغرافيايي مورد توجه قرار گرفته است. براي نمونه مي توان تحقيقات انجام شده درباره كندهاي ميمند و كندوان اشاره كه در نيمه اول دهه پنجاه خورشيدي ارائه شدند.

  بحث معماري عاميانه با معماري بومي به معناي «سرزمين» آن در اواسط دهه60 خورشيدي از طرف تعدادي از متخصصين معماري به بحث گذاشته مي شود.