اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اصفهان از آغاز تا سده ی ششم هجری

چکیده

سرزمین کهنسال ایران از دیرباز مهد پرورش دانشمندان و ادیبان بسیاری در زمینه های مختلف بوده است که آثار باز مانده از آنها جایگاه خاصی برای این کشور در میان سایر ملل جهان به وجود آورده است. در بین شهرهای هنر پرور این سرزمین نیز برخی از آنها، مقامی بس رفیع به خود اختصاص داده اند که شهر اصفهان از آن جمله می باشد.

اصفهان نامی آشنا در تاریخ و فرهنگ و ادبیات عربی است زیرا بزرگان و نام آوران بسیاری که از آنان،  کتابها و آثار پر بها و ارزشمند باقی مانده منسوب به این شهر می باشند.

زبان و ادبیات عربی در این خطه از قرن چهارم هجری شکل می گیرد و در سده های پنجم و ششم به اوج خود می رسد به طوری که در سده چهارم هجری، اصفهان، بغداد ثانی لقب یافت.

در بررسی ادبیات منظوم عربی در اصفهان از سده ی چهارم تا ششم هجری به مضامین مدیحه سرایی و اشعار حکمی و وصف که بیش از سایر موارد در میان سروده های شاعران عربی سرای اصفهانی به چشم می خورد و نقطه مشترک میان اکثر آنهاست پرداخته شده است. 

فهرست مطالب

چکیده   ۱

مقدمه:   ۲

فصل اول   ۵

کلیات   ۵

۱-۱-بیان مسئله   ۶

۱-۲- اهداف تحقیق   ۷

۱-۳- پیشینه تحقیق   ۸

۱-۴- روش کار   ۸

فصل دوم   ۹

نگاهی به تاریخ شهر اصفهان   ۹

۲-۱- وجه تسمیه ی اصفهان   ۱۰

۲-۲-۱- پیش از اسلام   ۱۱

۲-۲-۲- در دوره های اسلامی   ۱۲

۲-۲-۳- در دوره زیاریان   ۱۵

۲-۲-۴- در دوره دیلمیان   ۱۶

۲-۲-۴-۱- خدمات دیلمیان در اصفهان   ۱۸

۲-۲-۵ در دوره سلجوقیان   ۱۸

۲-۲-۶- در دوره خوارزمشاهیان   ۲۱

۲-۳- ادیان و مذاهب   ۲۲

۲-۴- علوم و معارف   ۲۵

۲-۴-۱- مراکز آموزش   ۲۷

۲-۴-۱-۱- مساجد   ۲۷

۲-۴-۱-۲- کتابخانه ها   ۲۹

۲-۴-۱-۳- مدارس   ۲۹

۲-۴-۱-۴- خانقاه ها   ۳۱

۲-۵- نشر زبان و ادبیات عربی   ۳۲

فصل سوم   ۳۷

ادبیات منظوم عربی در اصفهان   ۳۷

۳-۱- مدیحه سرایی   ۳۸

۳-۱-۱- مطلع قصاید مدحی   ۴۱

۳-۱-۱-۱- مقدمه  طللی   ۴۱

۳-۱-۱-۲- مقدمه تغزلی   ۴۳

۳-۱-۱-۳- مقدمه وصف خیال   ۴۵

۳-۱-۱-۴- مقدمه ای با یاد ایام جوانی   ۴۷

۳-۱-۲- نوآوری در مطلع قصاید مدحی   ۴۸

۳-۱-۳- معانی و سبکهای تقلیدی و نو در مدح   ۵۱

۳-۱-۳-۱- مدح امیران و وزیران   ۵۱

۳-۱-۳-۲- مدح استادان و عالمان   ۶۱

۳-۱-۳-۳- مدح در مراسم واعیاد مختلف   ۶۲

۳-۱-۳-۴- مدح و وصف شهرها و کشورها   ۶۵

۳-۱-۳-۵- مبالغه در مدح   ۶۸

۳-۱-۳-۶- ابتکارهای نو در مدیحه سرایی   ۷۱

۳-۱-۳-۷- گرایش خطابی   ۷۵

۳-۱-۳-۸- کاربرد واژگان فارسی و اصطلاحات جدید در اشعار   ۷۶

۳-۱-۳-۹- افراط در کاربرد آرایه های بدیعی   ۷۸

۲-۱-۴- مدایح مذهبی   ۸۱

۳-۲- شعر تعلیمی   ۸۸

۳-۲-۱- شعر حکمی   ۸۹

۳-۲-۱-۱- پندهای عربی پیش از دوره عباسی   ۹۰

۳-۲-۱-۲- توجه ایرانیان به پند   ۹۲

۳-۲-۱-۳- راههای ورود اندرزهای فارسی به ادبیات عربی   ۹۳

۳-۲-۱-۳-۱- ترجمه   ۹۳

۳-۲-۱-۳-۲- آمیختگی ایرانیان و عربها در زمینه های مختلف   ۹۶

۳-۲-۱-۴- ویژگی  ادبیات حکمی در عصر عباسی   ۹۷

۲-۲-۱-۵- موضوعات ادبیات پند و اندرز   ۱۰۱

۳-۲-۱-۵-۱- بخشش و انفاق   ۱۰۳

۳-۲-۱-۵-۲- قناعت   ۱۰۴

۳-۲-۱-۵-۳- همت و تلاش   ۱۰۶

۳-۲-۱-۵-۴- صبر و شکیبایی:   ۱۰۸

۳-۲-۱-۵-۵- دوست   ۱۱۰

۳-۲-۱-۵-۶- رازداری   ۱۱۳

۳-۲-۱-۵-۷ علم و آموزش   ۱۱۳

۳-۲-۱-۵-۸- ارزشهای اخلاقی   ۱۱۶

۳-۲-۱-۵-۹- سفر   ۱۱۸

۳-۲-۱-۵-۱۰- تندرستی   ۱۱۹

۳-۲-۱-۵-۱۱- غنیمت شمردن عمر و ارزش آن   ۱۱۹

۳-۲-۱-۵-۱۲- دنیا و روزگار   ۱۲۱

۳-۲-۱-۵-۱۳- پیری وناتوانی   ۱۲۳

۳-۲-۱-۵-۱۴- مرگ   ۱۲۵

۳-۲-۱-۵-۱۵- پرهیزگاری   ۱۲۶

۳-۲-۱-۵-۱۶- قدرت خداوند وتوکل بر او   ۱۲۷

۳-۲-۱-۵-۱۷ استغفار   ۱۲۹

۳-۲-۱-۵-۱۸ – خدا شناسی   ۱۳۰

۳-۲-۱-۵-۱۹- خودشناسی   ۱۳۰

۳-۲-۱-۵-۲۰ دین   ۱۳۱

۳-۲-۱-۵-۲۱- دورویی   ۱۳۱

۳-۲-۱-۵-۲۲- حرص و طمع   ۱۳۲

۳-۲-۱-۵-۲۳- سخن چینی   ۱۳۲

۳-۲-۱-۵-۲۴- خود پسندی:   ۱۳۲

۳-۲-۱-۵-۲۵- مال اندوزی   ۱۳۳

۳-۲-۱-۵-۲۶- گمراهی   ۱۳۴

۳-۲-۱-۵-۲۷- غیبت   ۱۳۴

۳-۲-۱-۵-۲۸- حسادت   ۱۳۵

۳-۲-۱-۵-۲۹- تنبلی   ۱۳۵

۳-۲-۲- شعر تعلیمی مربوط به آموزش علوم و فنون   ۱۳۶

۳-۳- وصف   ۱۳۸

۳-۳-۱- وصف در شعر کهن عربی   ۱۳۸

۳-۳-۲- وصف در عصر عباسی   ۱۴۰

۳-۳-۲-۱- وصف طبیعت اصفهان و مناطق اطراف آن   ۱۴۳

۳-۳-۲-۲- وصف باغ و بستان   ۱۵۰

۳-۳-۲-۳- وصف برف و باران   ۱۵۳

۳-۳-۲-۴- وصف گلها و میوه ها   ۱۵۴

۳-۳-۲-۵- وصف اشیاء و بناها   ۱۵۸

۳-۳-۲-۶- وصف حیوانات   ۱۶۴

فصل چهارم   ۱۶۷

بررسی آثار و احوال برخی مشاهیر اصفهانی از سده ی چهارم تا ششم هجری   ۱۶۷

۴-۱- ابوالفرج اصفهانی   ۱۶۸

۴-۱-۱- جایگاه علمی و ادبی وی   ۱۶۹

۴-۲- ابن طباطبای اصفهانی   ۱۷۲

۴-۲-۱- جایگاه علمی و ادبی وی   ۱۷۴

۴-۳- صاحب بن عباد   ۱۷۵

۴-۳-۱- جایگاه علمی و ادبی وی   ۱۷۸

۴-۴- ابواسماعیل طغرایی   ۱۸۰

۴-۴-۱- جایگاه علمی و ادبی وی   ۱۸۳

۴-۵- عماد الدین اصفهانی   ۱۸۶

۴-۵-۱- جایگاه علمی و ادبی وی   ۱۸۷

فصل پنجم   ۱۹۰

۵- نتیجه گیری   ۱۹۱

«خلاصه الاطروحه باللغه العربیه»   ۲۰۰

فهرست منابع   ۲۰۳

مقدمه:

شکر و سپاس بی قیاس خداوند عزوجل را سزاست که یگانه بی همتا و آفریننده باغ رنگارنگ این جهان زیباست، او که در ایجاد این کائنات عظیم و این ستارگان درخشان و کهکشانهای وسیع بی سقف و بی ستون و این آسمان بلند نیلگون به نصیر ووزیر محتاج نگشت و در خلقت موجودات مشاورت نفرمود، بخشنده بی منت، آفریدگار پر رحمت، ارحم الراحمین.

افضل صلوات و اکمل تحیات برسید مرسلین و خاتم نبیین، مفخر موجودات، سرور کائنات، شفیع موید رسول مسدد ابوالقاسم محمد (ص).

از دورترین ادوار تاریخ تاکنون همواره طبع لطیف و اندیشه ظریف و قدرت خلاق قوم ایرانی همراه با خلق و خوی نرم و روحیه ی حساس، این ملت را از دیگر اقوام متمایز ساخته است. آنها همواره نقش بسیار مهمی در رشد و توسعه ی علم و ادب از زمانهای قدیم تا کنون ایفا نموده اند. چنین نقشی در توسعه زبان و ادبیات عربی نیز چشمگیر بوده است. 

بر کسی پوشیده نیست که علوم زبانی از جمله صرف و نحو و بلاغت، به دست ایرانیان فرهیخته پرورش یافت و به حد کمال رسید. نام بزرگانی چون سیبویه و ابو علی فارسی و نیز سکاکی و خطیب قزوینی و امام فخر رازی همواره بر تارک این علوم می درخشند. کتابت عربی نیز از آغاز حیات فنی خود، پرورش یافته ی ذوق ایرانیست تا آنجا که گفته شده است «بدئت اللکتابه بعبد الحمید و ختمت بابن العمید» هر دو شخصیت مذکور که آغاز و سرانجام کتابت به آنها نسبت داده شده است از نژاد ایرانی اند و سبک نگارش ابن عمید از سده ی چهارم هجری تا سالیان آغازین نهضت ادبی معاصر عربی به عنوان سبک غالب درنزد عموم نویسندگان عربی به شمار می آمد. 

در میان شهرهای این سرزمین یگانه، اصفهان بزرگ به شهادت آثار شگرف باستانی و کتب ارزشمند علمی و ادبی که زینت بخش موزه ها و کتابخانه های معروف دنیاست با ارائه و عرضه نوابغ علمی و شعرای برجسته، جایگاه ویژه و ممتازی را به خود اختصاص داده است.

با توجه به اینکه سده ی چهارم تا ششم هجری زمان شکوفایی ادب عربی در اصفهان می باشد لذا در پایان نامه مذکور برآنیم که با معرفی شاعران عربی سرای اصفهان و بررسی سروده های ایشان، سیر تغییر و تحول ادبیات منظوم عربی را در این خطه، مورد تحقیق و ارزیابی قرار دهیم.

در دوره های اسلامی

پس از انقراض دولت ساسانیان، اصفهان نیز مانند بسیاری از شهرهای دیگر ایران در زمان عمر، دومین خلفیه ی مسلمین به دست عربها افتاد. جریان واقعه به صورت خلاصه از قرار زیر است:

پس از فتح نهاوند، عمر به عبدالله بن عبد الله بن عتبان که از جمله ی انصار بود فرمان داد تا با سپاهی برای فتح اصفهان حرکت کند و ابتدای سپاه او به فرماندهی عبد الله بن ورقاء ریاحی حرکت کرد و فرماندهی سمت راست و چپ لشکر نیز به دستور عمر، به دو سردار یکی عبدالله بن ورقاء اسدی و دیگر عصمت بن عبداله بن عبیده بن سیف سپرده شد، در این موقع اصفهان دارای نیروی توانمندی بود که فرماندهی آن با فاذوسفان بود. صف مقدم لشکر او تحت فرماندهی پیرمردی سالخورده به نام شهر براز جادویه قرار داشت آنها برای مقابله ی با اعراب از اصفهان بیرون آمدند و در دهکده ای از توابع اصفهان، دو لشکر با یکدیگر برخورد کردند و جنگ شروع شد. در این نبرد شهر براز جادویه – فرمانده ی قوای اصفهان – به دست عبدالله بن ورقاء کشته شد و لشکریان فرار کردند و از آنجا که فرمانده اصفهانیان پیرمرد بود اعراب،محل جنگ را «رستاق الشیخ» نامیدند که تا چند قرن این اسم باقی ماند و این منطقه اولین جایی بود که از اصفهان فتح گردید. آنگاه عبد الله از رستاق الشیخ به سوی جی حرکت کرد و آن را در محاصره گرفت فاذوسفان که عنوان شاهی اصفهان را داشت با لشکر خود از شهر خارج گردید و چون به عبدالله فرمانده کل قوای عرب رسید به او پیشنهاد کرد که، لشکریان من و تو دست از جنگ بردارند و فقط من و تو با هم جنگ تن به تن می کنیم، اگر مرا کشتی که سپاه اصفهان تسلیم تو خواهد بود و اگر من تو را کشتم لشکر عرب برای من خواهد بود، عبدالله بن عتبان این پیشنهاد را قبول نمود و با هم به مبارزه پرداختند چون روبروی یکدیگر قرار گرفتند عبدالله از فاذوسفان پرسید، جنگ را من آغاز کنم یا تو؟ فاذوسفان گفت: من آغاز می کنم. بنابراین عبدالله برای مبارزه ایستاد و فاذوسفان نیزه ی خود را به زین اسب او فرو برد و زین و بند را از پشت اسب، به یک جا برکند و لیکن عبدالله ماهرانه بر اسب ایستاد و به چابکی بر پشت اسب بی زین، قرار گرفت و خواست که با فادوسفان نبرد نماید؛ فاذوسفان به او گفت: من دلیری و مردانگی تو را آزمودم و دوست ندارم با تو جنگ کنم  پس به نزد لشکریانت برگرد تا با تو صلح کنیم و اصفهان را به تو بسپریم. (یاقوت الحموی، بی تا، ص ۱۶۹-۱۷۰)

- در دوره زیاریان

اصفهان تا ابتدای قرن چهارم هجری تحت تصرف و تسلط خلفای اسلامی باقی ماند و به سال ۳۱۹ هجری توسط مرداویج (م ۳۲۳ هـ) فتح گردید و مرداویج یا مردآویز فرزند زیار که نسبش به قباد ساسانی می رسید در ابتدا از اتباع اسفاربن شیرویه (م ۳۱۶ هـ) بود ولی بعداً از او روبرگرداند و در طالقان به سال ۳۱۶ هجری، او را به قتل رسانید و در ری مستقر شد و ماکان بن کاکی (م ۳۲۹ هـ) از خراسان به خدمت او آمد و به حکومت گیلان و طبرستان مامور گردید. پس از مدتی رابطه ی میان آن دو به هم خورد ومرداویج به قصد دفع ماکان به طبرستان تاخت و ماکان را مغلوب نمود و طبرستان و گرگان و دامغان و قسمتی از عراق را به تصرف درآورد و متصرفاتش از یک طرف با ممالک سامانی و از طرف دیگر با نقاطی که تحت اداره ی خلفیه عباسی بغداد بود مجاور گردید در سال ۳۱۹ هجری، مرداویج از ری به همدان حرکت کرد و بر آنجا مستولی شد. آنگاه عازم فتح اصفهان شد و آنجا را نیز تسخیر نمود و پس از فتح اصفهان و اهواز، از این مسیر نیز با عراق همسایه شد لیکن به جای تجاوز به سرزمینهای حکومتی، نماینده ای پیش مقتدر خلیفه روانه کرد و تعهد نمود که سالی دویست هزار دینار از مالیات همدان و دینور را به او واگذارد. (ابن مسکویه، ۱۳۳۲ هـ، ۵/۱۶۲)