بررسی رابطه بين استفاده از رسانه های جمعی با ميزان اعتماد اجتماعی شهروندان تهرانی

 طرح مساله:

موضوع تحقيق حاضر بررسي رابطه بين استفاده از رسانه هاي جمعي با ميزان اعتماد اجتماعي شهروندان تهراني است. اعتماد اجتماعي عبارت است از« حسن ظن فرد به ساير افرادونهادهاي جامعه با اين انتظار که آنها به گونه اي عمل خواهندکردکه نتايج منفي به حداقل کاهش يافته و دستيابي به اهداف ميسر گردد.» رويکردهاي مختلفي به اعتماد وجود دارد که نيوتن و دالهي  آنها را بطور کلي در دو گروه فردي و اجتماعي جمع کرده اند.رويکرد فردي شامل تمام نظريه هايي است که اعتماد را از بعد روانشناسي و روانشناسي اجتماعي مورد توجه قرار مي دهند.در اين رويکرد اعتماد محصول عوامل فردي و روانشناختي چون تجارب دوران کودکي ويژگي هاي روحي و تجارب زندگي روزمره محسوب مي شود.مطرح ترين نظريه پردازان اين رويکرداوسلنر واريک اريکسون  هستند.اما در رويکرد اجتماعي اعتماد محصول عواملي چون؛ مشارکت مدني،محيط اجتماعي،روابط اجتماعي و ميزان گستردگي جامعه انساني به حساب مي آيد.در اين رويکرد مي توان از افرادي چون توکوويل،پارسونزو پوتنام نام برد.با اين حال امروزه اغلب نظريه پردازان اين حوزه سعي دارند تا تلفيقي از اين دو رويکرد را دربررسي اعتماد به کارگيرند. تحقيق حاضر با رويکرد اجتماعي،اعتماد را در سه نوع ميان فردي،عام و نهادي مورد توجه قرار داده است.اعتماد ميان فردي در سطح يک رابطه چهره به چهره قرار مي گيرد.در اين نوع از روابط،اعتمادمتوجه دوستان،آشنايان و اعضاي خانواده است.اعتماد عام در سطحي فراتر از  روابط چهره به چهره و دوستانه قرار مي گيرد. هدف اعتماد شخص معيني نيست،بلکه بصورت کلي مطرح مي شودبراي مثال اعتماد به زنان در مقابل مردان.يا اعتماد به نژاد و مليت متفاوت. اعتماد نهادي متوجه نهادها و سازمانهاي رسمي يا غير رسمي وبطور کلي ساختار هاي غير شخصي است. با توجه به اهميت اعتماد در کنش اجتماعي به عنوان عاملي براي کنترل و پيش بيني رفتار کنشگران در سطوح مختلف،اعتماد نقش موثري در تعين نظم اجتماعي دارد.از اين رو همواره مورد توجه متفکران حوزه جامعه شناسي نظم بوده است. به زعم نظريه پردازان اين حوزه بي اعتمادي و يا پايين بودن ميزان اعتماد اجتماعي کنش اجتماعي را دشوار و در نتيجه نظم اجتماعي را مختل خواهد کرد.به اين معني که افراد در موقعيت هاي توام با بي اعتمادي عملا نمي توانند با آسودگي خاطر دست به کنش با همنوعان خود بزنند. اين امر هزينه هاي مختلفي را براي آنان جهت انجام کنش اجتماعي تحميل خواهد کرد. شواهد موجود نشان مي دهد که اعتماد درجامعه ما وضعيت چندان مطلوبي ندارد.تحقيقي كه با عنوان »ارزشها و نگرشهاي ايرانيان« درسال 1381 از سوي دفتر طرح هاي ملي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي انجام گرفته است،نشان مي دهدكه فضايي توام با شك،ناامني و بطور كلي بي اعتمادي در بين افراد حاكم است.به عنوان نمونه در استان تهران پاسخ افراد به اين سوال كه امانت داري در بين مردم به چه ميزان رواج دارد ؟به اين شرح است :6/ 33 درصدپاسخ ها ميزان رواج اين ارزش اخلاقي در بين مردم را متوسط عنوان كرده اند 5/ 24در صد كم،4 /15درصد خيلي كم و6/7درصدپاسخها به گزينه اصلا تعلق دارد .همين درصدها در رابطه با ارزش صداقت و راستگويي كه به عنوان يكي از عناصر اصلي اعتماد از آن ياد مي شود(امير كافي به نقل از جانسون،1380: 19).به اين ترتيب است گزينه كم با بالاترين در صد 9/29گزينه متوسط 3/29درصد گزينه خيلي كم 9/19در صد گزينه اصلا 7/9درصد زيا د 2/8درصد خيلي زياد 3/2درصد وگزينه كاملا 7/0درصد پاسخ ها را به خود اختصاص داده اند.(ارزشها و نگرشهاي ايرانيان1381:63)در مورد ميزان رواج ارزش اخلاقي پايبند بودن به قول قرارها در بين مردم وضعيت پاسخ ها به اين شرح است :گزينه متوسط 8/38درصد،كم 4/24درصد،خيلي كم7/14درصد زياد8/9درصد،خيلي زياد 6/2درصد،كاملا8/0درصد.همچنين دررابطه با رواج دورويي در بين مردم بيشترين پاسخ ها زياد و خيلي زياد به ترتيب با 3/37و4/29درصد بوده است.(همان،1380: 64) همانطوركه اشاره شد،صفات اخلاقي فوق به عنوان شاخص هاي اعتماد فردي از سوي»جانسون» مطرح شده است.به اين ترتيب مي توان گفت كه اعتماد اجتماعي وضعيت مطلوبي در جامعه ندارد.اين امردر پژوهش ديگري كه به طور مستقيم به بررسي اعتماد ميان فردي و عام پرداخته نيز مشاهده شده است.«بررسي تجربي نظام شخصيت»عنوان پژوهشي است كه توسط مسعود چلبي انجام گرفته است.در اين پژوهش بي اعتمادي شخصي و بي اعتمادي غير شخصي عام مورد سنجش قرار گرفته كه نتيجه يافته ها به نقل از چلبي بيانگر وضعيت نامطلوب اعتماد در جامعه است.«يافته هاي موجود نشان مي دهدكه ميزان اعتماد تعميم يافته و اعتماد شخصي در هيچ يك از شهر هاي مورد مطالعه در سطح مقبولي نيست و اين امر بالقوه مخل نظم رواني و اجتماعي است.«(شهر هاي مورد مطالعه در اين پژوهش عبارتند از :تهران،تبريز،مشهد،كرمان و استهبان ميانگين بي اعتمادي شخصي و بي اعتمادي تعميم يافته در اين پژوهش به ترتيب برابر با 45و 39 گزارش شده است)(چلبي،1380: 172-170)  در ادبيات مربوط به اعتماد اجتماعي عوامل اجتماعي و فردي مختلفي به عنوان عوامل تاثيرگذار بر اعتماد اجتماعي مشخص شده اند.عواملي كه از طريق مكانيسم هاي مختلف موجب تقويت و يا تضعيف اعتماد اجتماعي مي شوند.ميزان عام گرايي،احساس امنيت اجتماعي،تعهداجتماعي،ميزان آگاهي از محيط،ميزان توسعه سازمان هاي داوطلبانه،شبكه هاي روابط اجتماعي ونحوه آموزش هنجارها و ارزشهاي مربوط به اعتماد كردن در فرايند جامعه پذيري از جمله عوامل اجتماعي موثر بر اعتماد اجتماعي هستند.  در اين بين براي رسانه هاي جمعي با توجه به گستردگي و نفوذ آنها در جامعه نقش ويژه اي تعريف شده است.جيمز كلمن، پيوتر زتومپکا,رابرت پوتنام و آنتوني گيدنز از جمله نظريه پردازان اعتماد اجتماعي هستند كه در بحث هاي خود به نقش رسانه هاي جمعي در تضعيف و يا تقويت اعتماد اجتماعي تاكيد كرده اند به اين ترتيب كه رسانه هاي به عنوان منبع مهم اطلاعات و همچنين يكي از عوامل اصلي فرايند جامعه پذيري نقش موثري در فرايند اعتماد كردن بازي مي كنند. نظريه پردازان اعتماد نقش رسانه هاي جمعي در تقويت و تضعيف اعتماد اجتماعي  را به شكل زير ترسيم كرده اند. رسانه ها به تصورات افراد از محيط شكل مي دهند؛آنها مي توانند با ارائه تصويري زشت ويا زيبا از جامعه ميزان اعتماد در بين مخاطبان خود را افزايش و يا كاهش دهند.رسانه ها به شكل گيري الگوهاي كنش در بين مخاطبان كمك مي كنند- اين الگوهاي كنش به افراد كمك مي كنند تا در موقعيت هاي مختلف دست به كنش بزنند.رسانه هاي جمعي از طريق تحرك رواني امكان تعاملات اجتماعي را در بين مخاطبان خود افزايش مي دهند.رسانه هاي جمعي مي توانندزمينه دسترسي به نهاد هاي انتزاعي و تخصصي را براي مخاطبان خود فراهم كرده و در نتيجه موجب اعتماد ويا بي اعتمادي به اين نهاد ها در بين مخاطبان خود شوند و نهايتا اينكه رسانه هاي ارتباط جمعي به عنوان يكي از عوامل جامعه پذيري نقش موثري درنهادينه كردن ارزشها و هنجارهاي اعتماد در بين مخاطبان خود دارند (Sztopka,1999.Putnam,1995,.كلمن،1378،گيدنز،1378). با توجه به نقش رسانه هاي جمعي در تسهيل،تقويت و تضعيف اعتماد اجتماعي، رابطه ميزان استفاده از آنها با ميزان اعتماد اجتماعي مخاطبان در سه نوع فردي،عام و نهادي بررسي مي شود.در تحقيق حاضر رسانه هاي ارتباط جمعي در سه بعد مورد توجه قرارگرفته اند در يک بعد ميزان استفاده از نوع رسانه موردتوجه است که منظور ميزان تماشاي تلويزيون و ميزان روزنامه خواندن است.در بعد ديگر نوع تلويزيون مورد توجه قرار گرفته که در اين بعد رابطه  تماشاي دو نوع تلويزيون داخلي و ماهواره اي با اعتماد اجتماعي بررسي خواهد شد.  

سوالات اساسي تحقيق :

  آيا ميزان استفاده از رسانه هاي جمعي بر ميزان اعتماد اجتماعي مخاطبان موثر است؟  -    آيا تاثير ميزان  استفاده از رسانه هاي جمعي در انواع مختلف آنها(تلويزيون،روزنامه)بر اعتماد اجتماعي متفاوت است؟ -    آيا تاثير ميزان تماشاي تلويزيون در دو نوع داخلي و خارجي بر اعتماد اجتماعي متفاوت است؟ -    آيا بين تماشاي انواع مختلف پيام هاي تلويزيون داخلي،خارجي وخواندن انواع مختلف مطالب روزنامه ها رابطه متفاوتي با اعتماد اجتماعي وجود دارد يا خير؟  

اهميت و ضرورت تحقيق:

اعتماد يکي از مفاهيم  مهم حوزه جامعه شناسي نظم به حساب مي آيد اين اهميت در وهله نخست ريشه در جايگاه اعتماد در کنش اجتماعي دارد. نيکلاس لومان  نظريه پرداز حوزه اعتماد از زاويه كنترل و پيش بيني كنش اجتماعي نگاه کارکردي به اعتماد دارد به ويژه در شرايط جامعه مدرن که توام با پيچيدگي و ريسک يا خطر پذيري است،در اين شرايط اعتماد نقش مهمي در تعين و حفظ نظم اجتماعي بازي مي کند. زتومپکا،کلمن و گيدنز نيز چنين کارکردي براي اعتماد اجتماعي قائل هستند.اعتماد اين اجازه را مي دهد که افراد  به راحتي با يکديگر ارتباط برقرار کنند.به واسطه اين تسهيل کنش است که از اعتماد به عنوان يکي از مهمترين ابعاد سرمايه اجتماعي ياد مي شود.(کلمن،1378: 456)   منابع علمي محدود اعتماد به زبان فارسي وتعداد اندک پژوهش هاي انجام گرفته با موضوع اعتماد نشانگر اين نکته است که تا کنون توجه جدي به اعتماد اجتماعي در جامعه ما نشده است. اما اين امر به معناي کم اهميت بودن آن در جامعه نيست.جامعه ايي که به اشکال مختلف واجد برخي از ويژگي هاي مدرنيته است.اگر چه تا کنون در متني ديده نشده که از آن به عنوان جامعه مدرن ياد کنند ولي در اغلب متون به در حال توسعه بودن آن با عبارت مبهم در حال گذار اشاره شده است.بويژه با توجه به تحولات ساختاري و جمعيتي دهه اخير،تحولاتي چون افزايش جمعيت،گسترش شهر نشيني،توسعه رسانه هاي ارتباط جمعي درحوزه هاي داخلي وخارجي وبدنبال آن تحولات ارزشي و فرهنگي.(رفيع پور.1378ربيعي1378)مجموعه ايي از اين تحولات به همراه افراط و تفريط هاي موجود در حوزه هاي مختلفي چون سياست،اقتصاد و فرهنگ عملا فضاي پيچيده و آشفته ايي به جامعه ما داده است