بررسی جایگاه و سهم ادبای گرگان در ادبیات عرب

چکیده

هدف از انجام مراحل این تحقیق همانگونه که از نامش پیداست، بدست آوردن میزان سهم و جایگاه ادبای گرگان در ادبیات عرب در دورة عباسی حد فاصل سالهای ۱۳۲ الی ۶۵۶ هجری قمری می باشد، اینکه دهها و بلکه صدها ادیب و عالم چیره دست در منطقه گرگان وجود دارد و اتفاقاً اسامی آنها به صورت عربی بر آنان نهاده شده است در حالی که منطقه فارسی نشین می باشد، مطلبی است که پیدا کردن چرایی آن، هدف تحقیق حاضر را تشکیل می دهد.

و نیز ازاهداف این تحقیق مواردی دیگر نظیر یافتن وجوه توانمندیهای مختلف ادبا و علمای گرگان در عصر عباسی، بررسی قابلیتهای یک منطقه در یک زبان در عین عدم شهرت آن و انتساب رسمی آن به زبان موصوف، و دهها دستاورد دیگر است که در طول مراحل تحقیق به آن دست پیدا می کنیم. به هر حال بررسی، تحقیق و تتبع در این موضوع توانسته است علاوه بر وجه ادبی و توانمندی ادبیاتی و نیز سوابق ادبای گرگان، پرده از سایر جوانب نیز بردارد که البته این نیز خود به صورت تلویحی هدف از تحقیق حاضر می باشد.

این پایان نامه مشتمل بر ذکر نام دهها نفر از ادبای گرگان و نیز بررسی جایگاه و سهم آنان در ادبیات عرب از سال ۱۳۲ هـ الی ۶۵۶ هـ که به دوره عباسی اختصاص دارد می باشد. با عنایت به تحولات گوناگون منطقه گرگان در طی قرون گذشته، نخست شرحی از موقعیت جغرافیایی و تاریخی این منطقه که هم اکنون به نام استان گلستان شناخته می شود، آمده است. بحث درباره اوضاع علمی و ادبی و فرهنگی گرگان در فصول پایان نامه به شکل تفصیلی گنجانده شده است.

موضوعات متنوعی در این پایان نامه آمده است که از جمله می توان به نامهای متعدد گرگان و تغییرات حاصله در مقاطع زمانی مختلف، علل و میزان رواج ادبیات عرب در گرگان ، مروری بر مهمترین ادبا و علمای منطقه گرگان و شرح مختصری راجع به آنان با توجه به اسناد تاریخی موجود، علوم مورد تدریس و شیوه های آموزشی، گزیده ای از اشعار ادبا و شعرای گرگان و چندین سرفصل دیگر اشاره نمود.

گرگان فقط به شهر فعلی که مرکز استان گلستان است گفته نمی شد بلکه ایالت گرگان تقریباً با کل استان گلستان امروز منطبق است وگرگان قدیم، همان گنبد کاووس فعلی است که در این مورد به تفصیل بحث شده است.

از جمله نکات قابل توجه اینکه موارد مهمی در کنار وجهه ادبی علما و ادبای گرگان نظیر وجه علمی، دینی، حکومتی و سایر وجوه وجود دارد که باید برای هر کدام موقعیت جداگانه ای را در نظر گرفت. در میان شخصیتهای برجسته علمی و ادبی گرگان نام چند نفر بیشتر می درخشد مثلاً میرفندرسکی، فخرالدین اسعدگرگانی، میرداماد و عبدالقاهر جرجانی که سرآمد همه ادبای زمان خود بود و در معانی و بیان مشهورترین چهره اسلام و عرب تاکنون می باشد.

می توان گفت تعداد ادبا و علمای گرگان در فنون مختلف به قدری است که این منطقه در مقایسه با سایر نقاط از این حیث بی نظیر می باشد که این مضمون را تلویحاً از جانب علامه و ادیب بزرگوار حسن حسن زاده آملی (حفظه الله) به تأیید شنیده ام و هر چند این مختصر نمی از یمی و قطره ای از بیکران است، لیکن در پایان نتیجه گیری شده است که دهها نفر از این بزرگان سهم و نقش مؤثرتری در رواج ادبیات عرب داشته اند و بحث و بررسی و نیز تحقیق و تتبع در مورد سایر جنبه های حضور مؤثر ادبا و علمای گرگان در موضوعات گوناگون ، به مجالی موسع تر موکول گشته است. نیز به اینکه بزرگان علمی ایران نظیر ابوعلی سینا، غزالی، فارابی، ابوریحان بیرونی و … به این منطقه آمده و به تعلیم و تعلم پرداخته اند هم به تفصیل اشاره و نتیجه گیری شده است که منطقه گرگان در دوره عباسی و بلکه در سایر دوره ها بستر علمی بسیار مناسب و گسترده ای برای ادبا و علمای منطقه و نیز بقیه نقاط ایران بوده است که باید مردم منطقه بدان ببالند و در جهت احیای آن به پا خاسته واقدام نمایند .

پس از مطالعه و تحقیق در منابع معتبر ادبی و تاریخی پیرامون بررسی جایگاه و سهم ادبای گرگان در ادبیات عرب در دوره عباسی ، علاوه بر این موضوع، حقایق بسیار دیگری نیز آشکار می شود.

اینکه در دوره عباسی یعنی حد فاصل سالهای ۱۳۲ هـ الی ۶۵۶ هـ فضای ادبی و علمی گرگان و منطقه گرگان مملو از شور و نشاط بود و نسبت به سایر قرون و اعصار ممتاز می باشد و تأثیر عوامل مختلفی همچون علاقمندی حاکمان به ادبیات، علاقمندی نخبگان علم و ادب و علاقمند نمودن مردم توسط ایشان آب و هوای اصطلاحاً شاعرانه و مناظر طبیعی و چشم اندازهای بی مثال منطقه به چه میزان در کنار سایر دلایل و عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و … در رواج زبان و ادبیات عرب در گرگان قدیم (گنبد کاووس فعلی و نواحی مجاور شامل دَلَند، فندرسک ، رامیان و ….) مؤثر بوده است، از جمله مواردی می باشد که طبق موضوع این پایان نامه، از رهگذر بررسی و تدقیق در منابع و مآخذ مرتبط به دست آمده است.

همچنین تأثیرگذاری و تأثیر پذیری نوعاً علمی و ادبی را که در میان علما و ادبای گرگان و سایر نقاط ایران وجود داشته است را باید از دیگر دستاوردهای این مطالعه برشمرد. دانشمندانی بزرگ همچون ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی، غزالی و فارابی و دهها نفر از برجستگان پیشین عرصه علم و ادب ایران زمین، در سابقه خود استادی و شاگردی در گرگان و تعلیم و تعلّم در این منطقه را به یادگار دارند.

و نیز این مطالعه به ما نشان می دهد که هر چند فاصله دو نقطه دیار و مُلک و ملّت و سرزمین هزاران فرسنگ نیز باشد، ممکن است در اثر برخی مقتضیات و امکانات خاص، تأثیر و تأثّر متقابلی را در میان آن دو نقطه شاهد باشیم.

امیداست آیندگان نیز در خصوص تکمیل نتایج این تحقیق و موضوعات جانبی که به آن اشاره شد، گام بردارند.

واژه های کلیدی: ادبای گرگان، دوره عباسی، زبان و اذبیات عربی، موقعیت جغرافیاتی

فهرست مطالب 

۱٫ فصل اول ـ کلیات

۱-۱- اهمیت تحقیق ۲

۱-۲-ضرورت تحقیق و پیشینة آن ۲

۱-۳- روش تحقیق ۳

۱-۴- هدف تحقیق ۴

۱-۵- مشکلات و موانع تحقیق ۵

۲٫ فصل دوّم ـ وضعیت جغرافیایی وتاریخی گرگان در عصر عباسی

۲-۱- گرگان و استرآباد در عصر عباسی ۷

۲-۲-موقعیت جغرافیایی گرگان در عصر عباسی ۸

۲-۲-۱-نقشه ایالت گرگان در عصر عباسی ۱۰

۲-۲-۲- نقشه و تقسیمات سیاسی فعلی استان گلستان ۱۱

۲-۳-۳- اظهار نظر بزرگان علمی وادبی درکتب مختلف در مورد گرگان ۱۲

۲-۳- موقعیت تاریخی گرگان در عصر عباسی ۱۴

۲-۳-۱-کیفیت جنبش و شکل گیری عباسیان ۱۷

۲-۳-۲- حکومتهای مختلف گرگان در عصر عباسی ۱۹

الف) طاهریان (۲۰۶-۲۵۹ هـ) ۱۹

ب) صفاریان (۲۴۵-۳۹۳ هـ) ۲۰

ج) آل بویه (۳۲۰- ۴۴۷هـ) ۲۰

د) سامانیان (۲۷۹-۳۷۵هـ) ۲۱

۲-۳-۳- مقامات عالی گرگان در عصر عباسی ۲۲

۲-۳-۴- شخصیتهای متنفذ گرگانی در عصر عباسی ۲۳

۲-۳-۵- فرمانروایان بنی عباس در گرگان ۲۴

۲-۳-۶- خلافت هارون الرشید و برخی خلفای عباسی ۲۴

۳٫ فصل سوم : اوضاع علمی، ادبی و فرهنگی گرگان در عصر عباسی

۳-۱- فضای علم و ادب گرگان ۲۷

۳-۲- خط، زبان، علوم و ترجمه کتب علمی درگرگان ۳۲

۳-۳- نگاهی به برخی آثار وکتب علمی ، ادبی ، تاریخی و … درعصر عباسی ۳۴

۳-۳-۱- کتب علمی ، ادبی ، تاریخی و… در سراسر ایران ۳۴

۳-۳-۲- کتب علمی ، ادبی ، تاریخی و… در گرگان ۳۵

۳-۴- نگاهی به برخی جلسات و شیوه های آموزشی در گرگان در عصر عباسی ۳۸

۴٫ فصل چهارم : زبان وادبیات عربی درگرگان در عصر عباسی

۴-۱-وضعیت زبان و ادبیات عربی در ایران در سراسر ایران ۴۴

۴-۲-وضعیت زبان و ادبیات عربی درگرگان ۴۴

۴-۳- وضع کلی آموزش در گرگان درعصر عباسی ۴۷

۴-۴- تدریس در گرگان در عصر عباسی ۴۹

۴-۵- نوع علوم مورد تدریس در گرگان در عصر عباسی ۵۱

۴-۶-تأثیر عصر تفسیرنویسی عربی در گرگان در عصر عباسی بر ادبیات عربی ۵۳

۴-۷- علل رواج زبان وادبیات عرب در گرگان درعصر عباسی ۵۴

۴-۷-۱- حکومت علویان در گرگان ۵۴

۴-۷-۲- علاقمندی حاکمان ۵۵

۴-۷-۳- شرایط اقلیمی ۵۶

۴-۷-۴- سفر ادبا و علمای بزرگ ایران به گرگان ۵۶

۴-۷-۵- وضعیت مناسب امنیتی ۵۶

۴-۷-۶- سفرگرگانی ها به کشورهای عربی ۵۷

۴-۷-۷- علاقه مندی مردم ۵۷

۵٫ فصل پنجم : بررسی جایگاه وسهم ادبای گرگان در ادبیات عرب در عصر عباسی

۵-۱- مشهورترین ادبای ایران در عصر عباسی ۵۹

۵-۲- رجال و ادبای مشهوری که به گرگان آمدند ۶۰

۵-۳- تعامل ادبای گرگان با ادبای سایر نقاط ایران در عصر عباسی ۶۳

۵-۴- مشهورترین ادبای گرگان در عصر عباسی ۶۵

۵-۵- مولفین و مدرسین بزرگ گرگان در عصر عباسی ۷۲

۵-۶- بررسی نقش وجایگاه تعدادی از ادبای گرگان در ادبیات عرب ۷۴

۵-۷- گزیده شعر برخی از ادبای گرگان در عصر عباسی ۸۵

۶٫ فصل ششم ـ نتیجه گیری وپیشنهاد

۶-۱- نتیجه گیری ۹۱

۶-۲- پیشنهاد ۹۳

۶-۳- فهرست ادبا و علما ۹۴

۶-۴- فهرست آثار مهم ادبی و علمی ۱۰۲

فهرست منابع و مآخذ ۱۰۷

منابع و مآخذ :

۱- ابن الاثیر ، ع .ا.ع.،۱۳۵۱، تاریخ بزرگ اسلام ، ایران ، ج ۱۶ .

۲- استر آبادی ، م .م .، ۱۳۶۸ ، تاریخ جهانگشای نادری ، ایران.

۳- اشپولر، ب .، ۱۳۴۹، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، لندن.

۴- اصطخری ، ا . م .، ۱۳۶۲ ، مسالک و ممالک ، لندن.

۵- الماسی ، ع.م.، ۱۳۷۱، تاریخ آموزش وپرورش اسلام وایران ، ایران .

۶- براون .، ۱۳۵۵، تاریخ ادبیات ایران ، جلد ۴ .

۷- بروکلمن .، تاریخ ادبیات عرب ، ایران ، چاپ اول.

۸- ترکمان ، ا.ب.، ۱۳۵۰، تاریخ عالم آرای عباسی ، ایران ، جلد ۳٫

۹- ثعالبی ، ا.، ۱۳۵۸ ، یتیمه الدهر ، ایران ، چاپ دوم .

۱۰- جواهر کلام ، ع .، ۱۳۳۳، تاریخ تمدن اسلام ، ایران ، جلد ۵٫

۱۱- حجتی ، م .ب .، ۱۳۶۶ ، تاریخ قرآن کریم ، ایران ، چاپ چهارم.

۱۲- حقیقت ، ع .ا .، ۱۳۶۸ ، فرهنگ شاعران زبان فارسی، ایران ،چاپ اول .

۱۳- خواندمیر.، ۱۳۳۳، حبیب السیر ، ایران ، جلد ۴ .

۱۴- رازی ، ع ، ۱۳۴۷، تاریخ کامل ایران ، ایران ، چاپ چهارم .

۱۵- راوندی ، م ، ۱۳۷۴، تاریخ اجتماعی ایران ، ایران ، جلد ۱ تا ۸٫

۱۶- راوندی ، م ، ۱۳۶۹، تاریخ تعلیم وتربیت در ایران واروپا ، ایران ، چاپ سوم .

۱۷- زرین کوب ، ع .، ۱۳۶۹ ، کارنامه اسلام ، ایران .

۱۸- زمانی شهمیرزادی ، ع .، ۱۳۷۱، شعرای مازندران وگرگان ، ایران .

۱۹- سیوطی ، ج .ع . ا.، ۹۱۱، بغیه الوعاه فی طبقات النحویین و النحاه ، بیروت.

۲۰- صفا ، ذ .ا .، ۱۳۶۴ ، تاریخ ادبیات ایران ، جلد ۱تا ۵ .

۲۱- صفا ، ، ذ .ا .،۲۵۳۶ ، خلاصه تاریخ سیاسی واجتماعی و فرهنگی ایران از آغاز تا پایان عهد صفویه ، ایران .

۲۲- ضمیری ، م .ع ، تاریخ آموزش وپرورش ایران دراسلام ، ایران ، چاپ چهارم .

۲۳- طوسی ، خ .ن .ا.، سیاستنامه ، ایران .

۲۴- فرای ، ر.م .، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ایران ، چاپ اول ، جلد ۴ .

۲۵- مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی .، ۱۳۶۹ ، دایره المعارف بزرگ اسلام ، ایران ، جلد ۶ .

۲۶- مشکور ، م .ج .، تاریخ شیعه و فرقه های اسلامی تا قرن ۴، ایران ، چاپ اول .

۲۷- مظاهری ، ع .، ۱۳۶۲، زندگی مسلمانان در قرون وسطی ، ایران ، چاپ اول .

۲۸- نجم آبادی ، م.، ۱۳۴۱، تاریخ طب در ایران .

۲۹- هدایت ، ر.ق .خ .، ۱۳۳۸، تاریخ روضه الصفا ، ایران ، جلد ۱۱٫

۳۰- همایونفرخ ، ر. ا .، ۱۳۷۰ ، تاریخ هشت هزار ساله شعر ایرانی ، جلد ۲ .

۳۱- همایی ، ج . ا .، ۱۳۴۰ ، تاریخ ادبیات ایران ، چاپ دوم .

۳۲- همایی ، ح.ا.، ۱۳۶۳ ، تاریخ علوم اسلامی ، ایران .

۳۳- یعقوبی ، ا .، ۱۵۳۶، البلدان ، ایران .

۳۴- یوسفی ، غ .، ۱۳۵۲، قابوسنامه ( عنصر المعالی … )، ایران .

1-1- اهمیت تحقیق

موضوع این پایان نامه همان گونه که از اسمش پیداست بررسی جایگاه و سهم ادبای گرگان در ادبیات عرب آن هم در فاصله زمانی اوایل قرن دوّم تا نیمه قرن هفتم هجری می باشد. زبان عربی زبان اسلام و قرآن است و در دوره عباسی بیشتر به عنوان زبان تألیف معروف بوده است یعنی آثاری را که علما برجای می گذاشتند به زبان عربی بود و حتی غالب این تألیفات نیز شامل علوم عربی همانند صرف، نحو، بلاغت، لغت، قرائت، و علوم دینی همچون تفسیر، حدیث، فقه، کلام و … بود. البته زبان ادبای گرگان در عصر عباسی فارسی بوده است لیکن تأثیر زبان عربی و فارسی بطور متقابل بررسی می شود. در بستر ارتباط چند جانبه دینی، سیاسی، ادبی، علمی، فرهنگی و اجتماعی ادبای گرگان با ادبای عرب و عربی دانان واژگان فراوانی میان این دو زبان متبادل شده است که بیشتر به اصطلاحات نظامی، دیوانی (اداری)، حکومتی و مالی محدود می شود و نیز برخی از عادات، رسوم و فرهنگ ادبای این دو زبان نیز بطور دوجانبه جابجا و منتقل شده است. بدلیل گستردگی حوزه فعالیت ادبای گرگان و نیز تعداد بسیار زیاد ایشان، این تحقیق اهمیت می یابد. این مهم است که بدانیم در کشوری که زبان فارسی عموماً رایج است، ادبای یک منطقه خاص به چه میزان در ترویج، تکوین و تکمیل ادبیات عرب سهیم بوده اند. مهمتر اینکه وقتی می بینیم این ادبا و دانشمندان در زمینه های غیرادبی شامل فقه، تفسیر، کلام، منطق و سایر علوم نیز مطالبی نگاشته اند و همین مطلب نیز علاقمندی دوجانبه را میان ایشان و آنان که در عربی و ادبیات آن دستی دارند، می افزاید، به طور طبیعی اهمیت این تحقیق آشکارتر می شود.

۱-۲- ضرورت تحقیق و پیشینه آن 

وقتی مشاهده می کنیم که زبان عربی در دوره عباسی زبان اداری و سیاسی بوده است و غالباً پادشاهان و حکما و رجال دولتی آن را نیک می دانستند، مشخص می شود که عربی در ارتباطات ایشان با ممالک غیرعرب نیز بکار می رفته است و چون تاکنون درخصوص تأثیر ادبای گرگان که یکی از مهمترین نقاط غیرعربی است که در آن زبان و ادبیات عرب تقریباً در همه جا و آن هم به شکل فراگیر رایج بوده است، در زبان و ادبیات عرب بحثی نشده است، این تحقیق ضرورت می یابد امّا از آنجایی که تاریخ این مسأله طولانی است، یکی از دورانهای مشخص (دوره عباسی) مدنظر قرار گرفته و پیرامون آن بررسی و تحقیق شده است. در لابلای کتب ادبی و تاریخی نیز کمتر به مضمون این تحقیق و یا مضامین مشابه برمی خوریم که خود جای خالی چنین کاری را نشان می دهد و از ضرورت آن پرده برمی دارد.البته ناگفته نماند که در کتب و منابع معتبر بسیاری نظیر وفیات الاعیان ابن خلکان ، معجم الادباء یاقوت حموی و غیر اینها بحث از رجال ، علما و ادبای گرگان به میان آمده و در شرح احوال، آثار وافکار آنان مطالبی نگاشته شده است لیکن به طور مشخص وبه صورت یکجا و ویژه ، راجع به نقش وسهمی که درادبیات عرب داشته اند کار چشمگیری انجام نشده که تحقیق حاضر به دنبال رفع این خلاء می باشد .

 ۱-۳- روش تحقیق

در این تحقیق سعی شده است از حداکثر امکانات و روشها جهت پی بردن به کنه موضوع و رعایت دقت در نگاشتن مطالب استفاده شود. امّا به طور مشخص از روش تحقیق کتابخانه ای استفاده شده است. بنابر صلاحدید استاد محترم راهنما قرار بر این شد که پس از مطالعه آثار مربوط و کتب تاریخی و ادبی که به این موضوع ارتباط دارد و استخراج مطالب اولیه، آن مطالب در قالب چندین فصل منظم شده و پس از پروراندن موضوع و بحث درباره آن در طی فصول پایان نامه نتیجه منطقی را که عائد می گردد، به عنوان خاتمه مباحث بیاوریم که البته اینگونه هم شد. در این تحقیق سعی شده است حتی المقدور بر اساس معجم الادباء یاقوت حموی ، وفیات الاعیان ابن خلکان ، چندین دایره المعارف مرتبط و تاریخ ادبیات شادروان دکتر صفا مطالب استخراج و منظم گردد که البته در تکمیل و بازبینی مطالب، از سایر منابع نیز استفاده شده است. برای جمع آوری منابع و مآخذ بیشتر و بهتر که نهایتاً شمار آنها به حدود یکصد جلد کتاب می رسد، به کتابخانه های معتبر تهران، خراسان (آستان قدس رضوی)، گرگان و برخی جاهای دیگر مراجعه شد که حاصل آن بدست آوردن انبوهی از اطلاعات در زمینه های گوناگون در باره مردم گرگان، موقعیت جغرافیایی و طبیعی آن، و اوضاع گوناگون پیشینیان این منطقه می باشد.

 ۱-۴- هدف تحقیق

هدف از انجام مراحل این تحقیق همانگونه که از نامش پیداست، بدست آوردن میزان سهم و جایگاه ادبای گرگان در ادبیات عرب در دورة عباسی حد فاصل سالهای ۱۳۲ الی ۶۵۶ هجری قمری می باشد، اینکه دهها و بلکه صدها ادیب و عالم چیره دست در منطقه گرگان وجود دارد و اتفاقاً اسامی آنها به صورت عربی بر آنان نهاده شده است در حالی که منطقه فارسی نشین می باشد، مطلبی است که پیدا کردن چرایی آن، هدف تحقیق حاضر را تشکیل می دهد.

و نیز ازاهداف  این تحقیق مواردی دیگر نظیر یافتن وجوه توانمندیهای مختلف ادبا و علمای گرگان در عصر عباسی، بررسی قابلیتهای یک منطقه در یک زبان در عین عدم شهرت آن و انتساب رسمی آن به زبان موصوف، و دهها دستاورد دیگر است که در طول مراحل تحقیق به آن دست پیدا می کنیم. به هر حال بررسی، تحقیق و تتبع در این موضوع توانسته است علاوه بر وجه ادبی و توانمندی ادبیاتی و نیز سوابق ادبای گرگان، پرده از سایر جوانب نیز بردارد که البته این نیز خود به صورت تلویحی هدف از تحقیق حاضر می باشد.

۱-۵- مشکلات و موانع تحقیق

گذشت قرنها از دوره عباسی، در دسترس نبودن همه منابع و مآخذ لازم و کافی، تناقض در مطالب مندرج در دو یا چند منبع و عدم امکان اطمینان کافی به صحت مطالبی که استخراج می شود و همچنین روشن نبودن اسنادی که یک مطلب به آن نیاز دارد تا به عنوان یک مطلب درست و صحیح مورد استفاده و استناد قرار گیرد، از جمله مهمترین مشکلات و موانع سرراه این تحقیق بوده است که جهت کاستن از موانع مزبور تلاش زیادی صورت پذیرفته از جمله سعی شده است به منابع بیشتری مراجعه شود، به اوثق مطالب و مندرجات تکیه شده و در استخراج مطالب حتی المقدور والامکان همه ملاحظات و مقتضیات در نظر گرفته شود تا شاهد اثری خوب و ارزنده باشیم امّا به هر حال نگارنده این تحقیق را باز هم نیازمند مساعدت و راهنمایی دیگران و تحقیق بیشتر تا تکمیل مطالب توسط خود و سایرین می بیند. باشد که آیندگان نیز جهت هر چه بهتر بدست آوردن حقایق و موضوع این تحقیق و مسائلی که از رهگذر آن به ذهن خطور می کند و پیش می آید، به طور جدّ تلاش نمایند و همگان را از نتایج بررسی  و کنکاش خود در حوزه های مختلف بهره مند سازند.

 ۲-۱-گرگان و استرآباد در عصر عباسی

می دانیم که فرهنگ و علم و ادب، تابع مؤلفه های گوناگونی از جمله شرایط اجتماعی و اقتصادی یک جامعه است.

ادبا و دانشمندان زیادی در خطه گرگان تربیت شده اند. گرگان از اوایل قرن ۴ عصر حکومت زیاریان تا قرن ۶ هجری در اوج شکوه و عظمت بود و توانست بزرگان و افاضل زیادی را در خود بپروراند. مساجد گرگان دارای حلقه های درسی فراوان بود و مدرسان نیز که در مساجد بودند، به تدریس علوم مختلف می پرداختند و همین امر نیز سبب شد که ادبای زیادی در آن پرورش یابند.

آنقدر شرایط فرهنگی و اجتماعی و علمی در گرگان فراهم بود که می بینیم در گرگان بزرگان علوم مختلف و دانشمندان بزرگی چون ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی چندین سال در آن محیط مناسب بسر می برند و به تحصیل و تدریس می پردازند. و نیز غزالی مدتها در آنجا ماند و به تحصیل علم و ادب پرداخت.

در آن زمان یعنی در قرن ۳ و ۴ زلزله ویرانگری در سال ۲۶۰ هجری قمری به همراه طاعون وحشتناک سالهای ۳۷۸ و ۳۷۹هـ و نیز درگیریهای فراوان بین حکومتهای محلّی بر سر این منطقه که آنجا را محل تردد و برخوردهای متعدد آنها نموده بود، نه تنها این شهر، بلکه کل ایالت گرگان و تختگاهش استرآباد را نیز به ویرانی کشاند و شهر جرجان برای همیشه به انحطاط و نابودی گرایید.[۱]