بررسي عوامل موجه فشارهای عصبی و نقش فشارهای عصبی در كارآيی مديران 

 معنی اصلی کلمه استرس یا فشار از سال ۱۹۳۶دچار دگرگونی شده و از این سال بود که کلمه استرس را به معنای فشارهای عصبی ک مدیران و یا افراد دیگر با آن مواجه می‌شوند بکار بردند. قبل از سال ۱۹۳۶ و در قرون پانزدهم و بعد از آن کمله استرس بیشتر در علوم مهندسی و معماری بکار برده میدشد و بع معنای فشار برای دیوارها و یا ساخت ستونها بکار برده می‌شد. در سال ۱۷۰۴ معنی کلمه فشار اندکی فراتر رفته و این کلمه به معنای سختی و یا دشواری‌ها [۱] و یا بدبختی بکار برده شد، همچنین در اواسط قرن نوزدهم میلادی معنای این کلمه گسترش بیشتری یافت و این کلمه به معنای تنش بر روی اعضای بدن و یا نیروی ذهنی انسان بکار برده شد.

فهرست

فصل اول : کلیات

مقدمه

تعریف موضوع

فرضیات تحقیق

اهمیت موضوع

اهداف تحقیق

قلمرو تحقیق

تعریف واژه‌های عملیاتی

محدودیتهای تحقیق

فصل دوم : مبانی تئوریک و پیشینة پژوهش

تاریخچه تحقیق پیرامون فشار عصبی

فشار عصبی چیست؟

اجتناب‌ناپذیر بودن فشار عصبی

مراحل فشار عصبی

مدلی برای تحلیل فشار عصبی

منابع فشار عصبی

۱-عوامل طبیعی

۱-۱) محیط خانواده

۱-۲) محیط اجتماع

۲- عوامل سازمانی

۲-۱) عوامل مربوط به خود سازمان

۲-۱-۱) ساختار سازمانی

۲-۱-۲) جو سازمانی

۲-۱-۳) محیط فیزیکی

۲-۱-۴ ) تضادهای صف و ستاد

۲-۲) عوامل مربوط به شغل

۲-۲-۱) ابهام نقش

۲-۲-۲ ) افراط نقش (کمی و کیفی)

۲-۲-۳ ) تفریط نقش

۲-۲-۴) تعارض نقش

۲-۲-۵) روابط بین افراد

۲-۲-۶ ) فزونی اطلاعات

۲-۲-۷ ) نکات مربوط به مسیر ترقی

۲-۲-۸ ) تحرک جغرافیایی

۲-۲-۹ ) مشاغل مدیریتی

۲-۲-۱۰) انتظارات نقش

۲-۲-۱۱) مسئولیت برای دیگران

۲-۲-۱۲) ادراک عصبی

عوامل مؤثر در تعدیل فشارهای عصبی

۱) ادراک

۲) اختلافات فردی

۳) ارزشها

۴) شخصیت

۵) حمایت اجتماعی

۶) تجربه شخصی

نتایج فشارهای عصبی

۱- نتایج رفتاری

۱-۱) عملکرد

۱-۲) غیبت

۱-۳) رضایت شغلی

۱-۴) تصمیم‌گیری

۱-۵) انحرافات اجتماعی

۲- نتایج جسمی و فیزیولوژیکی

۲-۱) بیماریهای قلبی و عروقی

۲-۲) بیماریهای دستگاه گوارش

۲-۳) بیماریهای پوست

۲-۴) رابطه فشار عصبی با سیستم دفاع ایمنی

۲-۵) سرطان

۲-۶) سردردها و فشار عصبی

۳- نتایج و عوارض روانی فشارهای عصبی

۳-۱) اضطراب

۳-۲) ناکامی

۳-۳) افسردگی

فصل سوم : فرایند تحقیق

روش تحقیق

روش جمع‌آوری اطلاعات

پرسشنامه‌های تحقیق

جامعه آماری

روشها و فنون آماری مورد استفاده

تکنیک همبستگی

تحلیل واریانس

تاریخچه تحقیق پیرامون فشار عصبی

در سال ۱۹۳۶ محقق جوانی به نام دکتر هانس سلیه [۲] در دانشگاه مک گیل با انتشار مقاله‌ای معنی این کلمه را متحول گردانید و تعریف کاملاً جدیدی از استرس ارائه داد و این کلمه را برای بیان حالتی که وی در تحقیقات خود کشف کرده بود بکار برده پس از این سال تحقیق پیرامون اثرات فشار عصبی و عوامل ایجادکننده آن ادامه یافت و از دکتر هانس سلیه که سردمدار این تحقیقات بود به عنوان پدر علم استرس نام برده شد.

پس از آن تحقیقات سلیه و دیگر دانشمندان پیرامون فشارهای عصبی ادامه یافت و هانس سلیه فرایندی را کشف کرد ه طی آن فشار عصبی اتفاق افتاده و عوارض مربوط به آن ظهور می‌نماید که در بخشهای بعدی مورد بحث قرار می‌گیرد.

یکی از بخشنهایی که اخیراً مورد علاقه محققین قرار گرفته و آنها در حال تحقیق بر روی آن هستند استرس شغلی و یا فشارهای عصبی شغلی می‌باشند. در این بخش ابتدا معنی فشار عصبی مشخص خواهد شد و سپس عوامل ایجادکننده فشارهای عصبی و همچنین اثرات فشارهای عصبی و عوارض فردی و سازمانی آنها مورد بحث قرار خواهد گرفت.

فشار عصبی چیست؟

فشار عصبی برای افراد متفاوت دارای معانی متفاوت می‌باشد بعنوان مثال برداشتی که یک بازرگان از فشار عصبی دارد ممکن است با برداشتی که یک داروساز و یا یک مسئول کنترل برج مراقبت هوایی از این مفهوم دارد متفاوت باشد. به عبارت دیگر برخی افراد ممکن است عوامل ایجادکننده فشارهای عصبی که اصطلاحاً استرسور نامیده می‌شوند را به عنوان فشار عصبی در نظر بگیرند و برخی دیگر نیز ممکن است پاسخی که به این محرکها و یا حوادث داده می‌شود را فشار عصبی بنامند. به هر ترتیب فشار عصبی دربرگیرنده تعامل بین محرکها و پاسخها می‌باشد. فشار عصبی نتیجه و یا یک پاسیخ به یک اقدام می‌باشد که نیازها و ضرورتهای فیزیکی و روانشناختی در فرد آن را ایجاد می‌نماید. این ضرورتها و نیازهای فیزیکی و روانشناختی ممکن است از محیط اطراف فرد به فرد تحمیل شوند و در نتیجه فرد را با فشار عصبی روبرو سازند.

عوامل ایجاد کننده فشار عصبی نیز می‌توانند شکلهای متفاوتی به خود بگیرند که شامل مواردی از قبیل ضرورتهای شغلی تقاضاهای دوستان و خانواده و عواملی از این قبیل می‌باشند. پاسخی که افراد به این تقاضاها می‌دهند ممکن اس برای آنها فشار عصبی ایجاد نماید ولی نکته قابل توجه این است که عوامل زیادی وجود دارند که باعث می‌شوند پاسخهای افراد به این عوامل با یکدیگر متفاوت باشند.

نکته قابل توجه این است که فشار عصبی ضرورتاً و به خودی خود بد نیست و اصولاً ممکن است اثرات مثبتی نیز در زندگی افراد داشته باشد. ولی الب به فشار عصبی با یک دید منفی نگریسته می‌شود و بیشتر به جنبه‌های منفی آن توجه می‌شود. بعنوان مثال هنگامی که یک ورزشکار در یک مسابقه ورزشی شرکت دارد عملکرد او در صورتی که او تحت تأثیر استرس مثبت[۳] قرار داشته باشد افزایش یافته و او بطور مثبت در شرایط دشوار از استرس برای بالا بردن توانایی خود و کسب موفقیت استفاده می‌کند.

بطور کلی می‌توان گفت که دنیای صنعتی دنیایی مملو از عوامل فشارزا بوده و انسانهایی که در این دنیا زندگی می‌کنند در معرض فشارهای عصبی مذکور قرار دارند که این فشارهایعصبی منبع بسیاری از بیماریها، مشکلات شخصی و خانوادگی و از طرفی دیگر مشکلات بسیاری از قبیل کاهش عملکرد، غیبت، ترک خدمت و تصمیم‌گیرییهای غلط و همچنین کاهش رضایت شغلی برای سازمانها به دنبال دارد. حال سؤال این است که فشار عصبی چیست؟

در تعریف فشار عصبی نظریات متعددی اظهار شده است برخی از افراد فشارهای عصبی را مجموعه‌ای از واکنشهای عمومی بدن انسان به عوامل پیش‌بینی نشده و ناسازگار محیط بیرون و همچنین محیط درون فرد می‌دانند[۴].

بدین ترتیب فشار عصبی باعث از بین رفتن تعادل و سازگاری فرد نسبت به عوامل محیط درون و بیرون فرد می‌گردد و عواملی که باعث از بین رفتن این تعادل می‌شوند عوامل استرس‌زا نامیده می‌شوند.

در یک بیان دقیقتر از فشار عصبی می‌توان آن را حالتی پویا و متغیر در افراد در نظر گرفت که در آن حالت افراد با فرصتهایی از قبیل کسب امتیازات متعدد و محدودیتها و تقاضاهیی مودجه می‌شوند که نتیجه آن حالت برای آنها بسیار مهم بوده و از طرفی دیگر این نتیجه برای او مهم می‌باشد[۵].

البته محققین دیگر تعاریف دیگری از فشار روانی ارائه داده‌اند . به عنوان مثال دو تن از محققین به نام بیر و نیومن[۶] فشار روانی را شرایطی می‌دانند که ناشی از تأثیر و تأثر افراد با مشاغل آنان بوده و علامت این فشار روانی نیز تغییرات درونی است که آنان را به انحراف از رفتار و کنش معمولی خود مجبور می‌کند و به ایجاد استرس و عوارض مربوط به آن در فرد منجر می‌شوند.

بطور کلی برای اینکه فشار عصبی بالقوه‌ای به فعل درآید دو شرط لازم دارد. شرط اول اهمیت نتیجه یک کار برای فرد می‌باشد. اگر نتیجه یک وضعیت و دستیابی به آن از اهمیت بالایی برخوردار باشد در این حالت ممکن است میزان فشار عصبی که شخص تجربه میدکند نیز شدیدتر باشد. در حالی که اگر نتیجه یکی حالت یا وضعیت برای فرد اهمیت زیادی نداشته باشد دیگر دلیلی برای ایجاد فشار عصبی در فرد وجود نخواهد داشت.

شرط دوم ابهام و عدم اطمینان در مورد نتیجه یک وضعیت می‌باشد. هنگامی که افراد درباره رسیدن نتیجه مورد علاقه آنها مطمئن نیستد در این حالت فشار عصبی در آنها در بالاترین سطح قرار دارد و هنگایم که از رسیدن به نتیجه مطمئن باشند فشار عصبی در آنها در پایینترین سطح خواهد بود.

برای بسیاری افراد فشار عصبی معنی منفی دارد و از آن به عنوان پدیده‌ای یاد می‌کنند که باید از آن دوری کرد و اصطلاح فشارعصبی را با مسائلی از قبیل تنش، اضطراب و عصبانیت همراه می‌دانند. بعنوان مثال عواملی از قبیل نگرفتن پاداشها، مرگ همسر و غیره از جمله عوامل مهمی هستند که فاشر عصبی منفی در افراد ایجاد می‌کنند. ولی باید توجه داشت که فشار عصبی از وضعیت نامطلوب و یک اتفاق ساده پیچیده‌تر می‌باشد.

عواملی همچون دریافت پاداشها کلان، دستیابی به موفقیتهای بزرگ، دستیابی به مشاغل مورد علاقه توسط افراد و غیره نیز ار جمله عواملی هستند که استرس مثبت در افراد ایجاد می‌نمایند. بنابرانی چهره دوم استرس هم چهره مثبت آن می‌باشد که دارای اثرات سودمندی در زندگی افراد است.

بطور کلی می‌توان گفت که ریشه‌های استرس در الزامات زنگی کاری و زندگی شخصی افراد وجود دارد و هر گونه الزام فیزیکی و روحی خود ممکن است بک عامل فشارزا باشد و واکنش افراد نیز در مقابل این عوامل نیز فشار عصبی می‌باشد. واکنش افراد در مقابل فشارعصبی از طریق اقدامات سیستم عصبی سمپاتیک و سیستم غدد درون‌ریز و افزایش فشار خون و افزایش ضربان قلب و تنفس ظاهر می‌شود.

اجتناب‌ناپذیر بودن فشار عصبی

یکی از سؤالات بسیار مهم در زمینه فشار عصبی این است که آیا افراد می‌توانند فشار عصبی را از خود دور سازند و آن را از بین ببرند؟ تحقیقات انجام شده در این زمینه نشان می‌دهد که فشا رعصبی برای اکثریت افراد اجتناب‌ناپذیر بوده و آنها را از آن گریزی نیست و اصولاً منطق و فلسفه زندگی با ایجاد فشارهای عصبی و روانی در هم آمیخته است. این بدین دلیل است که افراد در مسیر زندگی بطور روزمره با حوادثی روبرو می‌شوند که این حوادث در آنها منجر به ایجاد فشار عصبی می‌گردد. اصولاً غیرممکن است که شغلی را بیابیم که هیچگونه استرس درآن وجود نداشته باشد. تقریباً هر چیزی بطور بالقوه یک منبع فشار عصبی بالقوه می‌باشد و تنها عاملی که مورد نیاز است تا فشار عصبی در فرد ظاهر شود این است که فرد چیزی را خطرناک شناسایی کند و در این موقع است که مراحل فشار عصبی در فرد ظاهر گشته و عوارض آن را به دنبال خواهد داشت.

یکی از عواملی که وجود فشارهای عصبی را در زندگی اجتناب‌ناپذیر می‌کند وجود تغییر در زندگی مادی و زندگی شخصی افراد است و این تغییرات خودبخود عوامل فشارزای سازمانی را به همراه خواهند داشت. در این زمینه دکتر هانس سلیه اشاره می‌کند که فشار عصبی عنصر لازمی در زندگی می‌باشد[۷] و البته بایستی توجه کرد که بیشتر افراد از فشا رعصبی به عنوان عاملی منفی یاد می‌کنند و بر مفهوم منفی آن متمرکز می‌شوند. هنگامی که زندگی و دنیا برای انسان با ثبات باشد معمولاً او احسسا آرامش و آسودگی دارد و هنگامی که تغیییراتی خواه مثبت و خواه منفی برای وی ایجاد گردد بایستی توقعات و انتظارات او نیز همراه آن تغییر یابند.

هنگایم که حادثه‌ای در زندگی رخ می‌دهد و آن بر خلاف روال معمولی زندگی می‌باشد این حادثه فشار عصبی را فرامی‌خواند. بدین دلیل است که افرادی که تغییرات زیادی را در زمان کوتاه در زندگی دارند بیشتر مستعد فشار عصبی بوده و زمینه بیماریهای مختلف در آنها فراوان است.

با توجه به پیشرفت سریع تکنولوژی در بخش صنعت می‌توان چنین تغییراتی در شرکتها و بنگاههای صنعتی کشور و خواه ناخواه فشارهای عصبی را برای پرسنل و مدیران آنها به دنبال خواهد داشت. پیامدهای این فشارهای عصبی را می‌توان در سازمانها و زندگی شخصی کارکنان آنها مشاهده نمود.

بنابراین آنچه که اجتناب‌ناپذیر بودن فشارهای عصبی را در سازمانهای امروزین فزاینده‌تر می‌سازد دنیای ماشینی و صنعتی و فراصنعتی امروزین است که با تغییرات سریع و فزانیده خود منابع بیشماری را برای فشارهای عصبی کارکنان و مدیران آفریده و آنها را در معرض جنبه‌های منفی این پدیده قرار می‌دهد. نتیجه فشارهای عصبی را می‌توان در شکورهای صنعتی که تحثیقات بیشتر در این زمینه انجام شده به صورت مصرف میلیونها داروی خواب‌آور و مسکن مشاهده نمود.

مراحل فشار عصبی

فرایند ایجاد فشار عصبی در بدن انسان از مراحل خاصی پیروی می‌کند که این مراحل هر یک دارای نشانه‌ها و عکس‌العملهای جسمی خاصی می‌باشند. هانس سیله که برای اولین بار این مراحل را کشف کرد اذعان می‌دارد که فشار عصبی با توالی حوادث ویژه‌ای که آنها را علائم کلی سازگاری [۸](GAS) می‌نامد همراه است. در این مراحل واکنشهای خاصی در بدن انسان ایجاد می‌شوند که با عکس‌العملها و تحریکات مختلف غدد درونی بدن همراه می‌باشند. ذیلاً بطور مخترصر مراح سه‌گانه ایجاد فشار عصبی که به ترتیب از آنها با نامهای «واکنش اخطار[۹]» «گام مقاومت[۱۰]» «گام فرسودگی[۱۱]» نام برده می‌شود مورد بحث قرار می‌گیرند.

۱- مرحله اخطار

این مرحله یکی از مراحل پیچیده‌ای است که بوسیله عامل فشارزا ایجاد می‌شود و هنگامی که عامل فشار زا بوجود بیاید عکس‌العمل اخطار که همین مرحله می‌باشد در بدن انسان بوجود خواهد آمد. در این مرحله با ایجاد عامل ایجادکنده فشار عصبی غده‌ای به نام غده آدرنال که در فوق کلیه‌ها قرار دارد شروع به ترشح آدرنالین و ریختن آنها در خون می‌نماید. البته قبل از فعالیت غده آدرنال و ترشح آدرنالین فعالیت هیپوتالاموس به هنگام دریافت خطر توسط مغز اخطالی را به غده هیپوفیز می‌فرستد و هیپوفیز نیز هورمونی را ترشح می‌کند که منجر به فعال شدن غدد آدرنال می‌گردد.

هنگامی که غده آدرنال، آدرنالین ترشح نموده و در خون می‌ریزد ضربان قلب بیشتر گردیده و خون از طریق روق به ماهیچه‌ها و مغز می‌ریزد و دستها و پاها سردتر می‌شوند و همچنین مواد غذایی بدن بیشتر ب بخشهایی فرستاده می‌شوند که بایستی واکنش اضطراری انجام دهند. همچنین در این مرحله با ترشح آدرنالین میزان تنفس و سرعت آن نیز زیاد می‌شود.

برخی از محققین این مرحله را به دو بخش تقسیم کرده‌اند که در این دو بخش واکنشهای متفاوتی در بدن رخ می‌دهد. در بخش اول از این مرحله کلیه واکنشهایی که قبلاً ذکر شد از قبیل افزایش ضربان قلب ، کاهش درجه حرارت بدن ، افزایش غلظت خون و غیره رخ می‌دهد و در بخش دوم ارگانیسم مجدداً به تکاپو افتاده و بدن ابزارهای دفاعی خود را بکار می‌گیرد و پدیده‌هایی از قبیل رقیق شدن خون و افزایش پلاسمنی خون و افزایش درجه حرارت بدن رخ می‌دهد[۱۲].

۲- مرحله مقاومت

پس از مرحله اخطار مرحله مقاومت قرار دارد. در این مرحله در صورتی که عامل فشار از بین نرفته باشد بدن عملاً در مقابل آن بسیج می‌شود و ذخایر موجود را مورد استفاده قرار می‌دهد تا با عامل فشار مقابله نماید. همچنین در این مرحله موجود زنده ممکن است در مقابل عوامل هشداردهنده حساستر گردد.

نکته قابل توجه در مورد مرحله دوم طولانی شدن این مرحله می‌باشد که ممکن است بتدریج باعث تهی شدن بدن از انرژی‌های موجود در آن گردیده و باعث می‌شود تا بدن مستعد تمام بیماریها شود. بیماریهایی از قبیل خونریزی دستگاه گوارش و غیره از جمله این بیماریها می‌باشند که ممکن است فشار عصبی مقدمه وقوع آنها در موجود زنده گردد.

۳- مرحله فرسودگی

در این مرحله بدن به دلیل ادامه بیش از اندازه فشار عصبی در مقابل بیماریها مختلف آسیب‌پذیر می‌شود و راهی برای پیشگیری از وقوع این مراحل وجود ندارد ولی می‌توان از دامنه فشار عصبی کاست و نمی‌توان آن را حذف کرد . نکته قابل توجه این است تا آنجا که ممکن است بایستی از ادامه فشار عصبی تا این مرحله جلوگیری کرد و نبایستی در مقابل ادامه فشار عصبی تا مرحله سوم صبر پیشه کرد و آن را تحمل نمود.

در این مرحله بدن از نظر دفاعی ضعیف گردید و قوای آن از طریق بیماریهای مزمن تحلیل رفته و نهایتاً منجر به مرگ موجود زنده می‌گردد. البته بایستی توجه داشت که در صورتی که عامل فشار در مرحله مقاومت از بین برود عوارض منفی فشار عصبی نیز در بدن موجود زنده از بین خواهند رفت