جمعیت، خصوصیات و ویژگی‌های آن 

 مطالعه جمعیت و مسایل مربوط به آن به لحاظ گستردگی موضوع و طیف وسیع تغییرات آن در بین دانشمندان مختلف با زمینه‌های علمی متفاوت، که موضوع بررسیهای جغرافیای جمعیت است، نه تنها آن را در تلاقی با سایر شاخه‌های جغرافیا قرار داده بلکه منجر به پیدایش دیدگاههای مختلف در بین جغرافیدانان گردیده است که خود موجب مباحثه و منازعه بین جغرافیدانان و رشته‌های علمی مجاور مثل جمعیت‌شناسی شده است، امری که همواره در محافل علمی دنیا مطرح بوده و از محتوای کتابها و مقالات مربوط به جغرافیای جمعیت یا جمعیت‌شناسی جغرافیایی کاملاً مشهود و قابل لمس است.

 فهرست

مقدمه  ۱

فصــل اول  ۸

جغرافیای جمعیت و روشهای مطالعه آن  ۸

ا. پیدایش ، تحول و تکامل جغرافیای جمعیت  ۸

۲٫ منابع آماری و روشهای مطالعه جمعیت‌  ۲۳

الف . منابع آماری و اطلاعات  ۲۳

ب . روش مطالعه و تحقیق در جغرافیای جمعیت‌  ۲۸

فصــل دوم  ۳۳

نگاهی گذرا به جمعیت جهان  ۳۳

۱٫ تعداد و توزیع جغرافیای جمعیت‌ در دنیا  ۳۳

۲٫ برخی شاخصها و ویژگیهای عمده جمعیتی  ۵۰

۱-۲ میزان موالید و مرگ و میر در جهان  ۵۰

۲-۲ رشد جمیت دنیا و توزیع ناهماهنگ جغرافیایی آن  ۵۵

۳-۲ ترکیب جنسی و سنی جمعیت‌ دنیا  ۶۲

توزع سنی  ۶۳

۴-۲   توزیع جمعیت‌ و تحول آن در ۲۵ کشور پرجمعیت‌ جهان  ۶۵

۳٫ جمعیت و محیط زیست  ۶۷

فصــل سوم  ۷۳

پیشینه تاریخی و گذشته‌نگری جمیت ایران  ۷۳

۱٫ نظری بر گذشته جمعیت‌ ایران  ۷۳

۲٫ تعداد جمعیت ایران در گذشته بر اساس نظریات مختلف دانشمندان  ۸۱

۳٫ گذشته‌نگری جمعیت‌ ایران در سالهای قبل از ۱۳۳۵  ۹۳

فصـل چهارم  ۹۶

جمعیت شناسی ایران  ۹۶

جمعیت‌شناسی در ایران و سایر جوامع رو به توسعه:  ۹۷

جمعیت‌شناسی و سازمان ملل متحد:  ۹۹

فعالیت‌های جمعیتی ایران :  ۱۰۰

تنظیم خانواده در شرایط نامتوازن:  ۱۱۰

. پیدایش ، تحول و تکامل جغرافیای جمعیت

حال سوأل این است که جغرافیای جمعیت با این مفاهیم وسیع و گستردگی موضوع ، به چه نحوی و با توسل به چه روشی می‌تواند زمینه و قلمرو مطالعاتی خود را در میان رشته‌های علمی مجاور به ویژه جامعه‌شناسی و جمعیت‌شناسی برگزیند؟ پاسخ به این سؤال با توجه به ماهیت جغرافیای جمعیت‌ ، چندان ساده نیست، زیرا اصولاً در اغلب شاخه‌های مختلف جغرافیا مثل جغرافیای شهری، روستایی، اقتصادی و … مضاف‌الیه توضیح‌دهنده مضاف است و به نحوی از انحاء آن را مشروط و مقید می‌کند، بدین نحو کلمة روستایی در جغرافیای روستایی، قلمرو مطالعاتی آن را به طور نسبتاً واضح مشخص کرده و مباحث اصلی آن را با تمرکز روی مسایل روستایی به عنوان عنصر اصلی یک تحلیل سیستماتیک تعیین می‌کند؛ ولی در جغرافیای جمعیت‌، کلمه «جمعیت‌» به لحاظ محتوا و طیف معنایی گسترده نه تنها نتوانسته است به قلمرو و مطالعات جغرافیایی جمعیت‌ قطعیت ببخشد، بلکه آن را با توجه به تعاریف معمولی جغرافیا، به طرف یک کلیّت کشانده است. کلیّتی که موجب پیدایش نظریات افراطی در مورد جغرافیای جمعیت‌ گردیده است.

افزون بر این جغرافیای جمعیت‌ نه تنها یک رشته علمی پویاست، بلکه با گسترش فعالیت انسانها و دستیابی به تکنیکهای جدید و بازشدن چشم‌اندازهای تازه جغرافیایی، دامنه مباحث و  قلمرو مطالعاتی آن همانند سایر رشته‌های علوم انسانی گسترش می‌یابد؛ بخصوص وقتی جغرافیای جمعیت‌، به عنوان علمی که علاوه بر تأکید بر تباینات مکانی، جنبه‌های فضیی جمعیت‌ را در رابطه با طبیعت به هم پیوستة مکانها مورد بررسی قرار داده و در پی کشف و تشریح اصولی روابط بین پدیده‌های جمعیتی و غیر جمعیتی برمی‌آید، بر پیچیدگی آن می‌افزاید. علاوه بر این زمینه‌های فکری و فلسفی جغرافیدانان تحت تأثیر نظامهای مختلف اقتصادی و اجتماعی در برداشت از جغرافیای جمعیت‌ و تعبیر و تفسیر آن به صور گوناگون، پیچیدگی آن را مضاعف می‌کند.

بنابراین اگر عنوان شود که تا به حال از جغرافیای جمعیت هیچ تعریف قانع‌کننده‌ای ارائه نشده است امر غیرعادی نخواهد بود. علی‌رغم این که روی تعریف و محتوای جغرافیا، با وجود اختلافات دائمی جغرافیدانان، توافق عمومی جهت پذیرش این که «جغرافیا یکی از شاخه‌های علوم اجتماعی است که حق تقدم را به جنبه‌های فضایی پدیده‌ها می‌دهد» حاصل شده است

٫      خصوصیات زیستی : جنس ، سن ، امراض ، علل مرگ و میر و احتمالاً نژاد؛

خصوصیات اجتماعی: ترکیب خانواده، وضع ازدواج ، محل سکونت، آموزش، فعالیت، مذهب، قوم، ملیت …؛

خصوصیات دینامیکی: باروری، مرگ و یر ، رشد، مهاجرت.

نظریة «زیلنسکی» مورد تأیید بسیاری از جغرافیدانان به ویژه «کلارک» (۱۹۷۲) قرار گرفته که این امر، از مباحث اصلی کتاب وی شامل : الگوهای توزیع و تراکم جمعیت، الگوهای ترکیب جمعیت، جمعیت‌های شهری و روستایی، باروری، مرگ و میر، مهاجرتها، رشد جمعیت‌، جمعیت‌ و منابع و … می‌باشد. «جونز» (۱۹۸۱) و «وودز» (۱۹۸۲) در جغرافیدان انگلیسی، به طور آشکار سعی در محدود کردن قلمرو جغرافیای جمعیت‌ به یک هسته مرکزی یعنی ساخت و دینامیک جمعیت، مهاجرت و ویژگیهای جمعیتی دارند.

٫ منابع آماری و روشهای مطالعه جمعیت‌

الف . منابع آماری و اطلاعات

تحلیلهای جمعیتی باید بر اساس داده‌های جمعیتی معتبر و قابل اطمینان صورت پذیرد. مسأله‌ای که تمام دانشمندان و تحلیلگران بر آن صحه گذارده و معتقدند که آمار و ارقام جمعیتی قبل از تحلیل باید دارای خصوصیات و ویژگیهای ذیل باشند:

۱٫ قابل اعتماد بودن آمار، مسأله‌ای که همواره مورد توجه است و هر کس قبل از بررسی و تحلیل باید از صحت و سقم آمار اطمینان حاصل نماید. راههای دسترسی به صحت آمار و قابل اعتماد بودن آنها زیاد می‌باشد ولی همواره می‌توان پذیرفت که آمار ارائه شده به وسیلة اشخاص و سازمانهایی که وظیفة اصلی آنها جمع‌آوری و ارائة آمار است در اغلب موارد صحیح‌تر از آمار ارائه شده در سایر ادارات، سازمانها، وازارتخانه‌ها و اشخاص غیرمسئول می‌باشد. در مجموع می‌توان پذیرفت که عدم استفاده از آمارهای نارسا و مغلوط ، بهتر از استفاده کردن از آنهاست.

فصــل دوم 

نگاهی گذرا به جمعیت جهان