فهرست مطالب

فصل اول

تاريخچه قالی بافي

قالي بافي در ادوار پيشين

قالي بافي در عصر صفويه

قالي اردبيل (قالي شيخ صفي)

طرح ترنج دار

طرح گلداني

فرش چلسي

فرش ترنجدار منظره حيوانات موزه ميلان

قالي موج دريا

طرح شكارگاه

طرح درخت و بوته

طرح باغي

طرح گلدار هراتي

طرح فرش هاي لهستاني

قالي بافي ايران از پايان دوره صفويه تا سال 1300 هجري شمسي

وضعيت قالي بافي ايران در سالهاي معاصر

سازمان صنايع دستي ايران

وزارت جهاد كشاورزي

شركت سهامي فرش ايران

پازیریک نخستین قالی جهان       

دوره پیش از تاریخ:

عصر مفرغ

هخامنشیان:

مادها

فصل دوم

بافندگی قبل از اسلام

  قالی پازیریک

سلوکیان و اشکانیان

فرش تاریخی و جواهرنشان بهارستان

تکه فرش، شهر قومس

ساسانیان

فصل سوم

بافندگی بعد از اسلام

قاليبافي در دوران خلفاي سه گانه

 قاليبافي در دوران امويه

قاليبافي در عهد تيموريان

دوران سلجوقیان

قاليبافي در دوران هجوم ازبكها و سلسله‌هاي قوه قويونلو و آق قويونلو

نمونه های نفیس فرش

دوره شكفتگي و عظمت (قاليبافي در عهد صفويان)

قاليبافي در عهد شاه اسماعيل صفوي

قاليبافي در عهد شاه طهماسب اول

فرشهای دوران صفویه را می توان متعلق  به دو گروه زمانی دانست: اول: قالیهای

قاليبافي در دوره زمامداري شاه عباس كبير

تاریخچه نساجی

فصل چهارم

تاریخچه نساجی درصدر اسلام

تاریخچه نساجی در ایران

اهداف و سیاستهای اصلی در توسعه خوشه های صنعتی

  روشهای تقویت خوشه

عوامل ارتقاءسطح و تقویت خوشه

سرمایه گذاری های لازم

الگوی پیشنهادی جهت ایجاد شهرک نساجی یزد

بررسی وضعیت موجود

پتانسیل ها و زمینه های موجود جهت ایفای نقش محوری توسط شهرک ها

منابع:

مقدمه

ذوق و خلاقيت هنري هر جامعه اي از سنن زندگي و سوابق تاريخي و محيط زيست آحاد آن قوم ريشه و الهام مي گيرد و غالبا اين ذوق و استعداد در يك و يا چند رشته خاص بگونه اي متبلور مي شود كه رقابت جوامع ديگر با آن ملتها و اقوام در آن رشته ها بدلايل متعدد تا حدودي دشوار و شايد عبث مي گردد.

از جمله هنرهائي كه در اين سرزمين درمرور زمان به ذروه كمال و استادي رسيده و ذوق هنرمند ايراني در پهنه آن فرصت تجلي وافر يافته هنر قالي بافي است. و دليل اين شكوفائي و اوليه مناسب براي توليد فرش از قبيل پشمهاي مرغوب و انواع گياهان رنگدار دانست .

بافت قالي و قاليچه در روستاها و يا درميان ايالات بيشتر به عهده زنان و دختران است و در كارگاههاي شهري حرفه اي است كه بافندگان زن و مرد به آن مي پردازند. كار پسران و انگشتان هنر مند خود در دل تارهاي فرش جاي داده و سرانجام در حاليكه دهها و صدها اثر زيبا و دل انگيز را با سرانگشت ماهر خويش آفريدند با مقراض اجل تارهاي بستگي آنان از بهداشتي كارگاهها به بيماري فلج ، كوري ، رماتيسم و جهاز تنفس مبتلا ميشوند. شايد به لحاظ تداعي محنت و محروميت بافنده فرش و يا به خاطر تفكر در چگونگي آفرينش و طبيعت بي جان و زيباي آن باشد كه رابطه اي كه اساس آن بر زيبا پرستي و معنويت است با فرش و بافنده ناشناس و محروم آن برقرار شده و موانست با آنرا چنين تفكر آميز و مشغول كننده مي نمايد .

علاقه و پيوند عاطفي مردم ايران به اين ميراث هنري خود و نيازي كه بداشتن آن در مسكن و ماواي خود احساس مي كنند زايد الوصف است و شايد به جرات بتوان گفت كمتر خانه شهري در ايران است كه مفروش به تخته فرشي نباشد و در هيچ گوشه اي از جهان خريد و فروش فرش به آن مقياسي كه در ايران معمول است رايج باشد .

در سالهاي اخير فرصت هاي گرانبهايي براي كشورهاي رقيب ايران فراهم آمد تا ركود كوتاه مدتي كه در عرصه رقابت هاي جهاني براي فرش ايران بوجود آمده بود براي خود جاي پاي مستحكم تري باز كنند. در اين سالها كشورهاي پاكستان ، هندوستان ،چين و برخي از كشورهاي اروپاي شرقي چون روماني و آلباني با تقليد از نقشه ها و طرحهاي ايران به منابع بزرگي از صادرات فرش دست يافتند و در مقياسي وسيع براي آينده تجارت فرش ايران خطر ساز شدند ولي اين حقيقتي مسلم است كه قالي ايران به لحاظ بافت استادانه ، طرحها و رنگ هاي دلپسند و جالب همچنان در صدر باقي مانده ، روشن تر آنكه گويا قالي نفيس ايران بر تارك زيباترين و گرانبهاتين فرش گيتي درخششي دائمي دارد و اين قولي است كه جملگي برآنند.

فصل اول

تاريخچه قالی بافي

قالي بافي در ادوار پيشين

با وجود آنكه در مورد اولين منسوجات دست بافت بشر اطلاعاتي نسبتا مكفي وجود دارد ولي درباره نخستين فرش هاي گره دار جهان و تاريخ و محل بافت آنها دانسته هاي ما اندك بوده و بيشتر در حدود حدس و فرضيه باقي مانده است در رديابي معكوس مسير توسعه و پيشرفت فن قالي بافي و رسيدن به نقطه مبدا و مهد اين پيشه مفيد كه پيدايش آن صرفا بر اساس رفع احتياج و توسط چادرنشينان قبايل صحراگرد صورت گرفته است پژوهشگران اروپائي در گذشته در اثر تحقيقات خود با اين نتيجه رسيده بودند كه تمدن هاي باستاني مصر و اشور گهواره فرشبافي جهان بوده اند و شواهد نسبتا معتبري نيز در حصت اين مدعا در اختيار داشتند از جمله مندرجات تورات به هنگاميكه در فصل هجرت قوم بني اسرائيل در باب آرايش خيمه ها و استفاده از قالي سخن ميراند و همچنين ستون يادبودي از شلمانصر دوم آشوري كه در آن نقش دو تخته فرش با ريشه هاي بلند حكاكي شده است. فرضيه اين محققين كه قدمت بيشتر و اصالت كمتري داشته و بيشتر بر مبناي گفتاري استوار بوده وي ا اشاره بر نمونه اي غير از فرش حقيقي چون نقش سنگي آن دارد باكشفيات باستان شناس معروف روسي بنام (ردنكو) كه در نيمه اول قرن اخير در ميان توده هاي يخي موفق به كشف يك تخته فرش گرده دار مي گردد بكلي دگرگون شده و در نتيجه مهد قالي بافي از سواحل نيل و رودخانه هاي دجله و فرات به آسياي مركزي تغيير مكان مي دهد . باشرح كامل تر اين حفاري و تفاسيري كه بر نتيجه اين كشف با اهميت نوشته شده مسئله را در زير نور تابان تري مي بريم .

در سال 1949 ميلادي پروفسور ردنكو قطعه فرش گره داري را كه در اصل به عنوان پوشش اسب بكار مي رفته است در قبرهاي مستور از يخ چادرنشينان صحرا گرد در محلي بنام پازيريك واقع در هشتاد كيلومتري مرز مغولستان در ميان كوههاي آلتائي كشف مي نمايد اين فرش كه قدمت آن به 2500 سال قبل مي رسد در اندازه هاي 83/1×2 متر و با 360 گره در دسيمتر مربع و در رنگ قهوه اي مسي و سبز روشن بافته شده است. تصاوير حاشيه آن با اشكال متداول در دوره هخامنشي و نقوش تخت جمشيد مشابهت فراوان و بلاترديدي دارند و در زمينه مركزي آن تصاوير ستاره هاي چهار پره اي عينا مشابه اشكال منعكس شده بر روي اشيا مكشوفه در لرستان مربوطه به اين دوره در درون مجموعه اي از قابها محصور شده اند .

درباره سوابق تاريخي اين فرش با اهميت كه در موزه (آرميتاژ) لنينگراد نگهداري مي شود پروفسور ردنكو معتقد است كه در زمان مادها و يا پارتهاي قديمي بافته شده است بنابر نظريقه يكي از پژوهشگران معروف بنام (ديماند) در فرش پازيريك تركيبي از طرحهاي آشوري و هخامنشي و سكائي بكار رفته است او نيز مانند ردنكو عقيده دارد كه مبدا اين فرش از ايران است يكي ديگر از صاحب نظران فن بنام (اولريخ شورمان) پارا از اين فراتر نهاده و عقيده دارد كه اين فرش در آذربايجان بافته شده است در حاليكه (يان بنت) معتقد است كه با وجود فاصله اي متجاور از 3500 كيلومتر از كوههاي آلتائي تا مرزهاي كنوني ايران ، احتمال آنكه اين فرش كار بافندگان ايراني باشد بسيار ضعيف است. نامبرده در تاريخچه فرش پازيريك در كتابي تحت عنوان (قاليچه ها و قالي هاي جهان) است نامبرده در تاريخچه فرش پازيريك در كتابي تحت عنوان (قاليچه ها و قالي هاي جهان) منجزا تاكيد مي كند كه مهد هنر و فن قالي بافي در شرق آسيا و در ميان اقوام مغول بوده و از آنجا به نقاط غربي اسيا و از جمله ايران رسيده است.

قرائن تاريخي مويد اين نكته اين است كه قالي بافي در زمان ساسانيان رونق داشته است و در ارتباط با اين مطلب ، سالنامه چيني (سوئي) مربوط به سالهاي 590 تا 617 ميلادي يعني اندكي پيش از انقراض سلسله سالاني در ميان كالاهاي ايران از قالي نام مي برد.

باقي مانده فرش معروف پازيريك در اندازه هاي 83/1×2 متر كه در موزه آرميتاژ لنينگراد (سن پتيرزبورك)

نگهداري مي شود.

سفير جمهوريو نيز (جوزپه باربارو) در دربار (اوزن حسن) از حكام آق قويونلو بارها از قاليهاي گرانبهايي كه دركاخ او ديده سخن گفته است . متاسفانه امروزه از اين قاليهاي نفيس هيچگونه اثري باقي نمانده است .

قالي بافي در عصر صفويه

در دوره صفويه هنرهاي معماري ، كاشيكاري ، نقاشي ، خطاطي ، تذهيب و قلي بافي بحد كمال و درخشش خود رسيدند در اين دوره هنرمندان ايراني به خلق آثاري انچنان دل انگيز و زيبا مي پرداختند كه هرگز همتايي نمي يابند طرحهاي قالي از خلاقيت و نبوغ هنرمندان اين عصر چنان بارور مي شود كه پس از گذشت چند صد سال هنوز مورد تقليد بوده و با همه كوشش كه براي گشودن راهي به فراسوي چهار چوبه هنري اين دوران معمول گرديده جز در تعدادي معدود توفيق چنداني نصيب طراحان نقش قالي نگرديده ، گويي تمام نگاره ها و نقوش ممكن قبلا بدست اين هنرمندان چيزه دست طرحه و تكميل شده است . قالي بافان اين دوره با استفاده از اين طرحهادر حدود يك هزار و پانصد تخته قالي و قاليچه از خود باقيمي گذارند كه برخي از آنها بصورت شاهكارهاي مسلم قالي بافي دنيا ثبت مي شوند در اين دوره قالي بافي از حالت يك پيشه روستايي و چادر نشيني به مقام يك حرفه با اهميت در كارگاههاي شهري تغيير موضع داده و تجارت و صدور آن به كشورهاي اروپائي شروع مي شود .

در سفرنامه هاي (تاورنيه) و (شاردن) و ساير كساني كه در آن موقع از ايران بازديد كرده اند به پيشرفت قالي بافي و مراكز متعدد بافت فرش در شهرهاي اصفهان ، كاشان ، تبريز و كرمان اشارات فراوان شده است .

فرش هاي بافته شده در اين دوره را بر اساس طرحهاي آن در گروههاي زير طبقه بندي مي كنند، ترنج دار، گلداني، شكارگاه، گلدار هراتي ، درخت و بوته ، باغي ، لهستان .

طرح ترنج دار

طرح ترنج دار از اولين طرحهائي است كه بر روي فرش هاي اين دوره منعكس گرديده است و ما براي آشنايي بيشتر چهار تخته فرش معروف را كه در اين زمان در اين سبك بافته شده اند انتخاب كرده و آنها را مورد مطالعه قرار مي دهيم .

قالي اردبيل (قالي شيخ صفي)

قالي اردبيل يكي از زيباترين فرش هايي است كه در بيست سال اوليه دوره صفويه بافته شده است. تار و پود اين فرش از ابريشم و پرز آن از پشم بوده و كار بافت آن در سال 946 هجري قمري پايان گرفته است. نام بافنده آن (مقصود كاشاني)همراه با مطلع يكي از اشعار حافظ :

جز آستان توام در جهان پناهي نيست

سر مرا بجز اين در حواله گاهي نيست

در قسمت بالاي فرش ديده مي شود.

اين قالي نفيس را شركت ( زيگلر) كه از سال 1883 ميلادي در ايران در زمينه توليد و تجارت فرش فعاليت مي نمود از ايران خارج نموده و به مبلغ 2000 ليره استرلينگ به موزه (ويكتوريا و البرت) لندن فروخته شده است .

در هر متر مربع اين قالي 517000 گره از نوع سنه بكار رفته است . اين فرش كه مدت سه سال و نيم كار بافت آن به طول كشييده است 1152 سانتيمتر طول و 534 سانتيمتر عرض دارد طرح اين قالي بسيار جالب است در وسط آن ترنج زيبائيي قرار دارد كه شانزده كلاله دور آنرا احاطه نموده است نقش يك چهارم از اين ترنج با كلاله هاي مربوط در چهار گوشه زمينه فرش تكرار شده و لچكهاي چهارگانه قالي را مي سازند:

زمينه فرش به رنگ آبي سير است و تمامي آن با گلهاي بسيار شكيل و ظريف تزئين شده است در داخل حاشيه بزرگ كه با سه نوار حاشيه اي باريك محصور شده نقش كتيبه ها و گلوله هايي به صورت يك در ميان ديده مي شود.

در روايات چنين ست كه اين قالي براي آرامگاه شيخ صفي الدين اردبيل جد خاندان صفويه بافته شده است. اما در اين مورد بين محققين اختلاف نظرهاي زيادي وجود دارد. عده اي از آنان انتساب اين قالي را به مقبره مزبور به دلايل متعددي مردود مي دانند يكي از آنها به نام ترنج طلائي رنگ فرش تاريخي اردبيل پوشيده شده از تركه هاي ظريف اسليمي با 16 كلاله جانبي محصور شده است. اين تركيب جالب در متن به رنگ سرمه اي مملو از شاخ هاي گل اناري كه در جرگه طراحان نقش قالي به نام گلهاي شاه عباسي معروفيت دارند جاي گرفته است. اين قالي بي نظير هم اكنون زينت بخش موزه ويكتور و البرت لندن است.

)ركسفورد استيد) رساله اي در اين مورد نوشته و ادعا مي كند اصولا در اين آرامگاه ابعاد مناسبي براي پهن كردن اين قالي وجود نداشته است. و همچنين بنا بگفته او در صورت اموال موقوفه اين آرامگاه براساس تاييد متولي آن در حدود 230 سال پيش فرشي با مشخصات اين قالي وجود نداشته است. محقق نامبرده به نقل قول از شخصي بنام (جاكسون) كه در سال 1919 ميلادي با كاركنان شركت (زيگلر)در مورد سوابق تاريخي اين قالي مذاكراتي داشته است مينويسد: با وجود آنكه اين فرش در تبريز خريداري شده است معهذا از مجموعه فرش هاي متعلق به استان حضرت رضا (ع) بوده است .

در مورد محل بافت اين فرش نيز در بين اهل فن اختلاف است . عده اي بافت آنرا در تبريز مي دانند، برخي در قزوين و بالاخره عده زيادتري آن را كار بافندگان كاشان كه در كار بافت فرش هاي ابريشمي و نفيس مهارت وسابقه زيادي داشته اند دانسته و شاهد اين مدعا را نيز اهليت كاشي بافنده و نوع گره هاي فرش (گره هاي فارسي) مي آورند.

بهرحال هيچيك از مسائل مطروحه و شك و ترديدهاي موجود درباره سابقه تاريخي اين فرش ، محل ترديدي در زيبايي و نفاست اين اثر پر نام و نشان باقي نمي گذارد و اين فرش بهر محل كه وابسته باشد و توسط هر بافنده و با هر نوع گره اي بافته شده باشد درمجموعه فرشي است زيبا و شكيل و در خور هر گونه توجه و تحسين.

نمونه ديگري مشابه با اين قالي كه بافت ظريف تري داشته و فقط شامل قسمت بزرگي از زمينه فرش مي باشد نيز در موزه (لوس آنجلس) در كاليفرنيا نگهداري مي شود.

در سال 1314 شمسي كپيه اي از طرح اين قالي با اندازه هاي كوچكتر (407 × 628 سانتيمتر) براي باشگاه افسران تهران در كارگاه قالي بافي ( عمو اوغلي) مشهد بافته شد.

قالي موج دريا