فهرست

مقدمه

جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولانا، مولوی و رومی ( 6 ربیع‌الاول ۶۰۴، بلخ  یا وخش  – ۵ جمادی‌الثانی ۶۷۲ هجری قمری، قونیه) (۱۵ مهر ۵۸۶ – ۴ دی ۶۵۲ هجری شمسی) از مشهورترین شاعران ایرانی پارسی‌گوی است. نام کامل وی «محمد ابن محمد ابن حسین حسینی خطیبی بکری بلخی» بوده و در دوران حیات به القاب «جلال‌الدین»، «خداوندگار» و «مولانا خداوندگار» نامیده می‌شده‌است. در قرن‌های بعد (ظاهراً از قرن ۹) القاب «مولوی»، «مولانا»، «مولوی رومی» و «ملای رومی» برای وی به کار رفته‌است و از برخی از اشعارش تخلص او را «خاموش» و «خَموش» و «خامُش» دانسته‌اند. زبان مادری وی پارسی بوده است.

زندگینامه

خداوندگار مولانا جلال الدّین محمّدبن سلطان العلما بهاء الدّین محمّدبن حسین بن احمد خطیبی بلخی که بعدهد در کتب از او به صورتهای «مولانای روم» و «مولوی» و «ملای روم» یاد کرده اند، یکی از بزرگترین و تواناترین گویندگان متصوفه و از عارفان نام آور و ستارۀ درخشنده و آفتاب فروزندۀ آسمان ادب فارسی، شاعر حساس صاحب اندیشه و از متفکّران بلامنازع عالم اسلامی است.

علّت اشتهار خاندانش به «بکری» انتساب آن به ابوبکر صدّیق است. این خاندان از خاندانهای دانش و ادب و خطابه بوده است. جدّش جلال الدّین حسین بن احمد خطیبی از بزرگان روزگار خود و استادِ رضیّ الدین نیشابوری عالم و نویسنده و  شاعر معروف قرن ششم و بزرگان دیگری از خراسان است که منکوحۀ او «ملکۀ جهان» از شاهزادگان خوارزمشاهی بود و پدرش سلطان العلما بهاء الدّین محمّد معروف به «بهاء ولد» (543ـ628 هـ) از علما و خطبای بزرگ و متنفّذ و از تبار مشایخ صوفیه در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری و از تربیت یافتگان نجم الدّین کبری بود و بر اثر اختلاف با امام المشککین فخرالدین رازی و متابعان او که مورد حمایت شدید سلطان محمد خوارزمشاه بوده اند، و نیز در نتیجۀ اختلافی که میان او و خوارزمشاه پیدا شده بود چندگاهی بعد از مرگ امام فخر و ظاهراً در حدود سال 609 یا 610 هجری با خاندان و گروهی از یاران خود از مشرق ایران به جانب مغرب مهاجرت کرد و از راه نیشابور و بغداد و مکّه به شام و از آنجا به ارزنجان در خدمت سلاطیــن آل منکوجـک رفت و سپس چندی در ملاطیــه و لارنده و عاقبــت به دعـوت علاء الدّین سلجوقی در قونیه اقامت گزید و در همان شهر درگذشت.

جلال الدین محمّد فرزند بهاء که در ششم ربیع الاول سال 604 هجری در بلخ ولادت یافته بود در آغاز سفر 6 سال بیشتر نداشت و هنگام عبور از نیشابور بنا بر آنچه نویسندگان ذکر کرده اند همراه پدر به صحبت شیخ عطّار رسیده بود. و شیخ کتاب اسرارنامه به وی داده و آن پیوسته با خود به همراه داشت.

همین نویسندگان هنگامی که از ملاقات بهاء ولد و جلال الدین با عطار سخن گفته اند مدّعی شده اند که عطّار دربارۀ مولوی با با پدر او چنین گفت: «این فرزند را گرامی دار، زود باشد که از نفس گرم او آتش در سوختگان عالم زند»

بعد از وفات پدر وی، مولانا به خواهش مریدان به جای پدر به مسند وعظ و تزکیه و فتوی و تدریس نشست بی آنکه قدم در طریقت نهد. هنوز چندی از تاریخ فوت پدر نگذشته بود که یکی از شاگردانش به نام محقّق ترمذی به تربیت مولانا همت گماشت. و برای آن که در علوم شرعی و ادبی کامل شود به مسافرت و تحصیل در حلب و دمشق برانگیخت.

مولوی در حلب در خدمت کمال الدّین ابن العدیم فقیه بزرگ حنفی به ادامه تحصیل در فقه حنفی پرداخت و گویا در همین شهر به فیض صحبت محیی الدّین ابن العربی نیز نائل گشت. و بعد از اتمام این سفر به قونیه بازگشت و به دستور سیّد برهان الدّین مدتی به ریاضت ادامه داد ت چون از بوتۀ امتحان او مانند «زرِ ناب» و بی غش برآمد، دستور تعلیم و ارشاد یافت. بعد از وفات سید برهان الدّین محقق ترمذی مولوی پنج سال دیگر یعنی تا سال 642 که سال ملاقات او با شمس تبریزی است به تدریس علوم شرعیه در قونیه اشتغال داشت و به قول سلطان ولد، عدد مریدانش از ده هزار بیشتر شد. بعد از این دوران است که ملاقات معروف میان مولوی و صوفی ای وارسته به نام شمس الدین محمد بن علی بن ملک تبریزی اتفاق افتاد. شمس الدّین که از او کتابی به نام «ملاقات» در دست است از مشایخ آن روزگار و از تربیت یافتگان شیخ رکن الدّین سجاسی و ابوبکر سکّه باف تبریزی بود. درباره ملاقات مولانا شمس الدین در کتابها آمده است که گاه افسانه به نظر می رسد و تنها این نکته مسلم است که دیدار شمس، مولوی را به یکبار دگرگون کرد.

چنانکه از آن پس پشت پا به مقامات دنیوی زد و دست ارادت از دامان ارشاد شمس برنداشت و در ملازمت او بود تا آنکه شمس در سال 645 هجری به دست عدّه ای از شاگردان متعصّب مولانا که گویا فرزندش علاء الدین نیز در میان آنان بود، پنهان از ملوی کشته شد و در این هنگام مولوی که 41 ساله بود چند گاهی با تشویش و اضطراب در انتظار شمس بسر برد و عاقبت به تصور آنکه او را در شام خواهد یافت به دمش سقر کرد و مدتی در آن جا به جستجو گذرانید و بعد از ناامیدی تمام به قونیه بازگشت در حالی که این واقعه اثری فراموش ناشدنی در او و آثارش باقی نهاد چنان که وقتی به قونیه آمد زندگانی علمی گذشته را یکباره رها کرد و تا پایات عمر با عشقی خاص به تریبت و ارشاد سالکان و هدایت زائران سرگرم شد.

با توجه به آن چه گذشت معلوم می شود که زندگانی واقعی مولوی به عنوان یک شاعر شیفته بعد از سال 642 و انقلاب حال او آغاز شد و از این پس عارفی وارسته و کامل شد و زندگی خود را وقف ارشاد و تربیت عده ای از سالکان در خانقاه کرد و دستۀ جدید از متصوفه را که به «مولویه» مشهورند بوجود آورد و کارش در سراسر بلاد روم آن چنان بالا گرفت که حتی معین الدّین پروانه حکمران کل بلاد روم از جانب مغولان در شمار ارادتمندان او درآمد. سلسله مولویه بعد از مولوی تا چند قرن در آسیای صغیر و ایران و ممالک دیگر پراکنده بود. وفات مولانا در پنجم جمادی الاخر سال 672 اتفاق افتاده است.

مرگ مولوی در قونیه به صورت واقعه ای سخت تلقی شد چنانکه به روایت افلاکی و هم به تأکید سلطان ولد تا 40 روز مردم سوگ داشتند.

جنازۀ مولانا را در قونیه نزدیک خاک پدرش به خاک سپردند و بعدها یکی از بزرگان قونیه به نام علم الدین قیصر بعد از کسب اجازه از سلطان ولد (پسرش) و با یاری معین الدین پروانه به مقبرۀ خانوادگی مولوی تبدیل شد.

مهمترین اثر منظوم مولوی مثنوی است در شش دفتر. مولوی مسائل مهم عرفانی و دینی و اخــلاقی را مطــرح کـرده است. مولــوی، مثنوی را به خواهش شاگرد و مریــدش چلبی حسام الدین ساخت.

دومین اثر بزرگ مولوی «دیوان کبیر» مشهور به دیوان عزلیّات شمس تبریزی است. زیرا مولوی به جای تخلّص خود  در پایان غزلهای خود، نام مرادش شمس الدین تبریزی را آورده و ندرتاً کلمۀ «خَمُش یا خاموش» یا خموش را بی آنکه ظاهر آن شباهتی به تخلص داشـته باشـد ذکر کـرده است. مجموعۀ رباعیات مولوی در بعضی از نسخ به 1659 شماره می رسد و قسمتی از آنها منسوب به اوست.

کدام مولوی ساده و دور از هرگونه آرایش و پیرایش است. ولی او در عین سادگی چنان به مهارت سخن پرداخته است که بی تردید باید او را در ردیف اول فصحای زبان آور فارسی قرار داد. شاید مهمترین علّت نفوذ مولوی در هر طبقه و پیروان هر شیوه آن باشد که وی شاعری عارف است شاعری حساس و جهان بین، شاعری که با دلهای پتک و درونهای صاف کار دارد.

نقل کرده اند که با هفتاد و سه مذهب یکی بود و سختگیری و تعصّب را خامی و نوعی ناپختگی می دانست مسلمانی مؤمن ولی بالاتر از آن مردی آزاده و آزادمنش بود.

یکی از هم عصران مولوی یعنی فخر الدین عراقی که چندی از عمر خود را در قونیه گذرانده بود و مولوی را از نزدیک دیده بود، دربارۀ او گفته که مولـوی غریب آمد و غریب رفت،

در جهان آمد روزی او به ما روی نمود     و آنچنان زود برون شد که ندانیم که بود

و واقعاً سخن عراقی دربارۀ این مرد عجیب و بدیل راست است. او از کسانی بود که در هر دور و زمانه به ندرت ظهور می کنند و در عین زندگانی با دیگران منفرد و غریبند زیرا اندیشه و سخن آنان بسیار پیشتازتر از همعصران آنان است.