فهرست

مقدمه

یکی از صحنه های مبارزات ملت ایران علیه استعمار خارجی واستبداد داخلی،نهضت ملی شدن نفت در سال 1329است. برای بررسی و تحلیل عمیق تر،اجمالی از حوادث نیم قرن قبل ازاین واقعه در ارتباط با مساله نفت را بیان می کنیم.

ایران، در عهد شاهان نالایق قاجار، پس از دو مرحله شکست در جنگهای یازده ساله خود با روسیه تزاری و عقدقراردادهای ننگین و اسارت آور گلستان و ترکمنچای با آن کشور،صحنه رقابت دولتهای اروپایی به ویژه انگلستان برای گرفتن امتیازات مشابه از سلاطین نالایق قاجار گردید. در این میان،عجیبترین قرارداد، قراردادی بود که دولت ایران با «بارون ژولیوس رویتر» منعقد کرد که به موجب آن، امتیاز بهره برداری واستفاده از کلیه جنگلها، نهرها، معادن ذغال سنگ، آهن، مس،سرب، نفت و غیره، به مدت هفتاد سال به یک رکت خارجی واگذار می شد و سهم ایران پس از بهره برداری 15% از منافع خالص بود. (یعنی سهم صاحب ثروت تقریبا 16 بود) این قرارداد، به حدی عجیب و باورنکردنی بود که حتی «لردکرزن » ازسیاستمداران مشهور انگلستان و از پایه گذاران سیاست استعماری آن کشور، در باره این قرارداد، چنین می نویسد:«واگذاری کلیه منابع صنعتی یک مملکت به دست خارجی،حقیقتا عجیب و غریب به نظر می آید و حرارت انگلیس دوستی در تهران در هیچ تاریخی تابه این درجه بالا نرفته بود.»

در مقابل چنین قراردادی رجال، جاهل و متملق وابسته به دربار، نامه ای به ناصرالدین شاه نوشته و اظهار داشتند که درطول دوهزاروپانصد سال تاریخ ایران، چنین قدم بزرگی به نفع ملت ایران برداشته نشده است.! ولی با اعتراض و تظاهر مردم سرانجام، شاه مجبور شد صدراعظم، مشیرالدوله را که نقش بسزایی در عقد این قرارداد داشت عزل کند و عملا قرارداد«رویتر» به حالت تعلیق درآمد; البته استعمار انگلستان از پای ننشست و به موجب قرارداد «دارسی » امتیاز نفت را به مدت شصت سال به دست آورد.(1901 - 1961م)با مشاهده تزلزل،در ارکان حکومتی سلسله قاجار و وضع آشفته ایران، انگلستان رضاخان را به قدرت رسانید و درصدد برآمد تا با ترویج فرهنگ غربی، تحت عنوان تجدد و تمدن، اسلام را که بزرگترین مانع استبداد و استعمار بود از سر راه بردارد، تادیگر، مقاومتی دربرابر استعمارگری آن کشور صورت نگیرد. جالب این که خودرضاخان درباره این که انگلیسیها او را بر سرکار آورده اند وخواهان تمدید مدت اعتبار امتیاز نفت جنوب هستند، درحضور هیات هشت نفری مشاورین خصوصی خود، به این دونکته اعتراف کرده است. حاج میرزا یحیی دولت آبادی، در کتاب خاطراتش در این باره چنین می نویسد: «سردار سپه از روی روحیات نظامی، حرفها را صریح و به اصطلاح عوام، پوست کنده می زند; چنان که در یکی از جلسه های مشاوره خصوصی که در خانه دکتر محمدخان مصدق السلطنه منعقد بود و ازوطن پرستی، صحبت به میان آمد، او گفت: مثلا مرا انگلیسیان سرکار آوردند اما وقتی آمدم، به وطنم خدمت کردم...» و درجای دیگر می گوید: «انگلیسیان چند مطلب از دولت ایران می خواهند، از جمله، تمدید مدت اعتبار امتیاز نفت جنوب،معروف به امتیاز دارسی ...» ⁽¹⁾

رضاخان ماموریت خود را به خوبی انجام داد; زیرا پس ازتحکیم پایه های حکومت خود و مسلط شدن براوضاع، نقاب ازچهره عوام فریبانه خود برگرفت و با لغو قرارداد «دارسی » در سال 1312 شمسی قرارداد دیگری که به مراتب، بدتر از قرارداد اول بود با دستیاری تقی زاده و چندنفر دیگر، با دولت انگلستان منعقد کرد. (قرارداد مشهور به قرارداد 1933) مطابق قرارداد«دارسی » پس از انقضای مدت قرارداد، کلیه تاسیسات شرکت نفت که میلیونها دلار قیمت داشت به ایران تعلق می گرفت، ولی رضا خان با انعقاد قرارداد جدید، مانع از این امر گردید، علاوه براین، سی و دو سال، به مدت قرارداد، افزود. سرانجام، باعوض شدن اوضاع و شرایط در جنگ جهانی دوم، در شهریور1320 رضاشاه، به دست ارباب خود سرنگون شد. در طول سالهای حکومت رضاخان، قتل عامهایی چون کشتارفجیع مسجدگوهرشاد و جلوگیری از ترویج و تعلیم احکام دین، کشف حجاب بانوان و شهیدکردن مردان بزرگی، همچون مدرس و بازگذاشتن دست افرادی همچون کسروی در کوبیدن اسلام وروحانیت، همگی به هدف ریشه کن کردن دین از قلوب مردم ونابودی روحانیت صورت گرفت، ولی نفوذ دین در میان مردم مسلمان، بیش از آن بود که انگلستان می پنداشت. در نتیجه،علی رغم تصورانگلستان، پس از شهریور 1320 احساسات ضداستعماری مردم مسلمان به اوج خود رسید. دراین شرایط جدید،مجلس دوره چهاردهم، به پیشنهاد دکتر مصدق طرحی را به تصویب رسانید که به موجب آن، دولتها از مذاکره درباره اعطای امتیازنفت به خارجیان منع شده ودرصورت تخلف،به سه تاهشت سال حبس وانفصال ازخدمات دولتی محکوم می شدند.

مطلبی که جای سؤال و تحقیق بیشتر دارد این است که درهمان زمان، یکی از نمایندگان مجلس، در جلسه 12 آذر 1323ماده واحده ای را به مجلس پیشنهاد کرد و خواهان الغاء قرارداد1933 م. در ارتباط با امتیاز نفت جنوب گردید. برای این که این طرح در مجلس مطرح شود، می بایست پیشنهاد کننده، موافقت عده ای از نمایندگان را جلب کند، اما وقتی که طراح، طرح خودرا به دکتر مصدق ارائه داد، وی از امضای آن خودداری کرد. ⁽²⁾

متن آن ماده واحده، پس از ذکر مقدمه ای چنین بود: «... مجلس شورای ملی ایران، امتیاز نفت جنوب را که در دوره استبداد، به شرکت دارسی واگذار شده بود و در موقع دیکتاتوری نیز آن راتمدید و تجدید نموده اند به موجب این قانون الغاء می نماید.» ⁽³⁾

البته ممکن است گفته شود: گرچه تصویب طرح پیشنهادی دکتر مصدق در ممنوعیت دادن امتیاز جدید، عملا تلاش دولت روسیه را در گرفتن امتیاز نفت شمال (باسهم 50 - 50) به عنوان رقیب دولت انگلستان، خنثی کرد ولی او هنوز شرایط داخلی وخارجی را برای الغای امتیاز نفت جنوب مناسب نمی دید.

سیر تحولات قبل و بعد از ملی شدن نفت ایران

پس از افشاگریهای دکتر مصدق و بعضی دیگر از نمایندگان، درمجلس چهاردهم، حمله به انگلستان، در داخل و خارج ازمجلس ادامه داشت و دولت انگلیس نیز در صدد تجدید قراردادنفت به منظور تحکیم پایه های قرارداد سال 1933 بود; زیرا بااعتراف تقی زاده (وزیر دارایی زمان رضاخان هنگام انعقادقرارداد 1933 و یکی از امضاء کنندگان آن) در مجلس پانزدهم،مبنی براین که در امضای قرارداد مذکور، آلت دستی، بیش نبوده است و نیز افشای این مطلب که انعقاد و تصویب آن قرارداد، درشرایط خفقان و اختناق صورت گرفته است، عملا این قرارداد درداخل و خارج از ایران، بی اعتبار شده بود. در همین زمان، یعنی چند روز قبل از حادثه پانزدهم بهمن، آیت الله کاشانی، اعلامیه شدید اللحنی علیه شرکت نفت انگلیس صادر کرد و عده ای ازنمایندگان طرح الغاء قرارداد را به مجلس تقدیم نمودند، ولی دولت انگلستان که در صدد تغییر اوضاع به نفع خودبود، حادثه 15بهمن 1327 وتیراندازی (ساختگی یاواقعی) به شاه رابه وجود آورد. نقشه طوری طرح ریزی شده بود که در هر صورت، (چه شاه کشته می شد ویازنده می ماند) شرایط به نفع انگلستان تغییر یابد. امابا ناکام ماندن ترور شاه، مزدورانش این حادثه رامستمسک قرارداده وبه سرکوبی آزادی خواهان پرداختند.

آیت الله کاشانی، رهبر روحانی مبارزات سیاسی آن روز،شبانه با وضع اهانت آمیزی به وسیله سرتیپ متین دفتری، فرماندار نظامی تهران در منزلشان دستگیر و به قلعه فلک الافلاک در خرم آباد و سپس به کرمانشاه منتقل و از آن جا به لبنان تبعید گردید. ⁽⁴⁾ در این دوره، مجلس فرمایشی، مؤسسان تشکیل شد و با تغییر قانون اساسی، بعضی اختیارات، از جمله اختیار انحلال مجلس، به شاه واگذار گردید و به منظور قانونی کردن قرارداد 1933 طرح خائنانه ای موسوم به «قرارداد الحاقی گس - گلشائیان » در اواخر دوره پانزدهم، به مجلس برده شد، ولی با نطق طولانی حسین مکی و مقاومت معدودی از نمایندگان،به تصویب نرسید و دوره پانزدهم مجلس، به پایان رسید. ⁽⁵⁾ مبارزات پیگیر و شجاعانه ملت ادامه یافت و در این زمان،عبدالحسین هژیر، وزیر دربار، به دست رادمردی شجاع و مؤمن از فدائیان اسلام، به نام سیدحسین امامی به قتل رسید.