فهرست

مقدمه:

وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم             که در طریقت ما کافریست  رنجیدن

 آنچه از این شعر حافظ و دیگر اشعاری از این دست بر میآید نشانگر این است که حافظ تفکر و اندیشه ملامتی دارد و طریقت رندی که ایشان در اشعار خود بکار می برد برآمده از اصول ملامتیگری است. برای آشنایی با این طریقت بدان می پردازیم.

     ملامتیه مشتق از لغت ملامت است که در اصطلاح این طریقت به معنی سرزنش و توبه دادن نفس بکار رفته است. ملامتی به دنبال این تفکر است که عبادت ، پارسائی ، زهد و علم و حال خود را پوشیده نگاه دارد ، چه ایشان عبادات خود را سرّی بین خود و خدا می دانند و لذا آگاهی دیگران بر اعمال خود را نمی پذیرند و این به جهت این است که ایشان آشکار شدن وجود حالات عبادی را باعث غرور در نفس دانسته و می پندارند که موجبات ستایش مردم از ایشان را باعث گردد.

علی بن عثمان هجویری (متوفای 469 هجری) در کشف المحجوب (نخستین تألیف فارسی منثور در تصوف) ، پایه فکری ملامتیان را به یکی از آیات قرآن وصل می کند که می گوید " ......... و لا یخافون لومه لائم ......... – ایشان از ملامت هیچ ملامتیگری ترسی ندارد – " و اظهار می دارد اهل حق همواره آماج ملامت خلق بوده اند ⁽¹⁾ ابو حمدون قصار (متوفای 271 هجری) را اشاعه دهنده مذهب ملامتیه و در نیشابور می دانند. در مفهوم ملامت گفته او نقل شده که عنوان کرده است " و گفت ملامت ترک سلامت است ⁽²⁾ " از دیگر بیانات ایشان در خصوص پوشیده نگه داشتن زهد و پارسائی از مردم چنین است ، " و گفت باید علم حق تعالی به تو نیکوتر از آن باشد که علم خلق یعنی با حق در خلأ معاملت بهتر از آن کنی که در ملأ ⁽³⁾ " ؛ و این طرز تلقی از آنجا برمیآید که ملامتیان خودشان تمایل دارند در میان جمع به شکلی دیده شوند که عدم متابعت از شریعت اینان آشکار گردد تا از این بابت ملامت و نفرت مردم را در خود ببینند و لذا از غرور و نفسانیت ایشان کم گردد. این موضوع را به خوبی می توان در حکایت روزه خواری بایزید بسطامی که به جهت فارغ شدن از تعاریف مردم بدان دست زد نمایان کرد ، به طوری که نسبت به عتاب و ملامتی که به او روا می شود خود را از منیت و بزرگی حاصل از ستایش مردم رها نماید.

هجویری در کشف المحجوب چنین آورده است ⁽⁴⁾

«وقتی خواجه با یزید – رحمه الله علیه – ماه رمضان بود که در شهری رسید. تمام خلق به تعظیم و تکریم وی استقبال کرد وقت خواجه به غارت شد. قرصی از آستین کشید ، در میان بازار خوردن گرفت. خلق همه عتاب و ملامت کردند. مرید را گفت بر یک مسأله شرعی عمل نکردم همه خلق مرا رد کردند.»

ابو عبدالرحمن سلمی (412-330) از مشایخ این شیوه تفکر ، روش سلوک و اسرار ملامتیه را از سخنان پراکنده شده این طریقت تنظیم و مرتب نموده و رساله ای به نام «رساله ی ملامتیه» گردآوری نموده است. ایشان با بیان این اصول توانسته تعالیم و مفاهیم این طریقت را بیان نماید. این اصول با نگاه به آیات قرآنی ، احادیث و بیانات صحابه و مشایخ پایه ریزی شده ، بطوریکه بین اصول و مفاهیم ملامتی و احادیث و آیات قرآنی ارتباطی برقرار می نماید و آنها را به یکدیگر ربط می دهد. ایشان خود اذعان دارد مطالب آن برای عامه ای است که از سخنان مشایخ قوم فقط به ظاهر مطالب توجه دارند و به درون و باطن مطالب بی توجه اند. سلمی در ارائه مطالب و مضامین ملامتی خود از شیوه تفکری و سخنان بایزید بسطامی بسیار استفاده نموده است و شاید از این دست بشود باور کرد بایزید   یک عارف ملامتی بوده باشد.

در مقایسه و تأثیر پذیری ملامتیه از فرقه باطنیه و اسماعیلیان از آنچه که به عنوان باطن و درون مفاهیم اصول طریقتی خود اشاره دارند ، می توان گفت مذهب اهل باطنیه نیز گرچه در توحید و نبوت با اسلام یکی است ولی باطنیان در نیمه های قرن دوم هجری احکام را از مفهوم باطنی و مرموز آیات قرآنی استنباط می نموده اند.

ملامتی گری، نهضتی اصلاحی در بطن تصوف ایران

یادکرد این نکته ضروری است که ملامتگری در واقع مکتب و فرقه ای خاص از میان مکاتب رسمی تصوف نبود بلکه در آغاز عنوان بوده است که به نخستین پیران و صوفیان نیشابور و حلقه ی یاران حمدون قصار و ابوحفض حداد، در سده ی سوم هـ .ق اطلاق می شد و ایشان را از شیوه ی صوفیه ی بغداد متمایز می ساخت و در واقع مرحله ای بوده است که از تکوین عرفان و تصوف ایرانی که پس از آن در تنه ی اصلی عرفان ایران تداوم یافته است.

اصول و مبانی طریقت عرفانی ملامتیه :

     اساساً مقوله عرفان به عنوان یک نگرش معرفتی دارای دو حیطه و جایگاه نظری و عملی است ، در بخش نظری عرفان ، موضوع یک نوع جهان بینی جهت شناخت جهان پیرامون مطرح است که بر این اساس فرد در راستای معرفت یابی حرکت نموده تا به حیات متعالی و تطور یافته ای دستیابی نماید و در همین قالب فکری است که نهایتاً ذات انسان دارای این قابلیت می شود که در کمال و جاذبه مطلق حل و جذب گردد.