فهرست مطالب

تعریف علم رجال                                                                                                

تاریخچه و سیر اجمالی این علم تا دوره شیخ و نجاشی                                                     

آغاز و انگیزه تدوین هر یک از رشته های علم رجال                                                        

اختیار الرجال و الفهرست                                                                                      

اختیار الرجال یا تلخیص رجال کشی                                                                          

مشخصات کتاب                                                                                                 

انتساب کتاب به شیخ طوسی                                                                                  

نام اصل کتاب کشی                                                                                            

نحوه انتخاب و تلخیص شیخ                                                                                   

کتابهایی که بر محور اختیار الرجال نگارش یافته است                                                     

الفهرست                                                                                                         

مشخصات کتاب                                                                                                 

وضع و ترتیب کتاب                                                                                            

چگونگی نسخه های فهرست                                                                                  

چگونگی نسخه های چاپی                                                                                     

اعتبار فهرست و انتقاد بر آن                                                                                   

کتابهایی که بر محور الفهرست نوشته شده است                                                            

پی نوشتها                                                                                                                                                                                                                

تعریف علم رجال

نخست این نکته را باید خاطر نشان ساخت که منظور از«فن رجال »در این گفتار،علم رجال به معنای عام است که آن را می توان چنین تعریف کرد:«دانش شناسایی گروهی از مردم که در جهت خاصی مشترکند و اطلاع از احوال یا انساب یا تالیفات یا برخی دیگر از خصوصیات ایشان.»بنابراین تعریف علم رجال به معنای خاص،فهرست،تراجم،انساب،و مشیخه را شامل می شود.چون در اصطلاح خاص،«علم رجال »آن است که در شناسایی راویان حدیث،از لحاظ نام یا اوصافی که در قبول یا رد گفته و روایت آنان دخالت دارد،بحث می کند.فهرست مجموعه ای است که در آن نام مؤلفان و مصنفان گردآوری شده است،تراجم،به طور عام،شرح حال علماء یا راویان ست بدون اشاره به جهاتی که در رد و قبول روایت مؤثرند،و مشیخه نشان دهنده سلسله اساتید حدیث است.

و باز علم رجال،به معنای خاص،بر حسب انگیزه های گوناگون،به رشته ها و موضوعات محدودتری تقسیم می شود و کتابهای مربوط به آن شکلهای مختلفی می گیرد.بعضی از این کتابها به طور عام،شامل نام راویان است،بی تعرض به وثاقت یا عدم وثاقت ایشان،مانند طبقات الرجال تالیف (احتمالا) احمد بن ابی عبدالله برقی (متوفا به سال 274 یا 280) .بعضی دیگر درباره ممدوحین یا مذمومین است،مانند کتاب ابن داود قمی (متوفا به سال 368) و نیز کتاب استادش احمد بن محمد بن عمار الکوفی (متوفا به سال 1346) که از کتاب او مفصلتر است.برخی فقط درباره اصحاب یک امام است مانند کتاب ابن عقده (متوفا به سال 332 یا 333) که فقط در خصوص اصحاب امام صادق-علیه السلام-تالیف شده و مشتمل بر نام چهار هزار راوی است.و در برخی دیگر، هت خاص دیگری در نظر گرفته شده،مانند کتاب عبد العزیز بن یحیی الجلودی (متوفا به سال 332) که مشتمل است بر نام آن عده از صحابه رسول اکرم-صلی الله علیه و آله-که از علی-علیه السلام-روایت کرده اند،یا کتاب ابن زیدویه ⁽²⁾ در حالات زنان راوی آل ابیطالب (من روی من نساء آل ابیطالب) و کتابهای دیگری که برخی از آنها را نام خواهیم برد.

تاریخچه و سیر اجمالی این علم تا دوره شیخ و نجاشی

این علم از دیرباز،یعنی از نخستین قرنهای طلوع اسلام،مورد توجه مسلمین قرار داشته و به تدریج با افزایش نیازی که بدان احساس می شده،دامنه آن گسترش یافته است.

اگر علم رجال را به همان عمومیت که گذشت،تعریف کنیم،یعنی دایره آن را تا شرح حال نویسی (رشته تراجم) توسعه دهیم، سابقه این علم به نیمه اول قرن نخستین می رسد،زیرا در حدود سال 40 هجری ⁽³⁾ عبید الله بن ابی رافع،کاتب امیر المؤمنین علی-علیه-السلام-نام آن عده از اصحاب رسول اکرم-صلی الله علیه و آله-را که در جنگهای علی-علیه السلام-شرکت داشته و به همراهی آن حضرت جنگیده اند،در کتابی گرد آورد و ظاهرا وی نخستین کسی بود که در رجال،کتاب نوشت.شیخ طوسی در الفهرست از این کتاب به نام تسمیه من شهد مع امیر المؤمنین-علیه السلام-الجمل و صفین و النهروان من الصحابة-رضی الله عنهم یاد کرده و سند خود را بدان ذکر نموده است.

در قرن سوم هجری بر اثر شیوع کتب حدیث و رواج اصول و مصنفات این علم،فن رجال نیز بالتبع رونق گرفت و کتب بالنسبه زیادی در این فن تدوین و تالیف شد که برخی از آنها تاکنون موجود است و از آثار گرانبهای شیعه در این علم به شمار می رود.از آن جمله است:کتاب طبقات الرجال تالیف احمد بن ابی عبد الله برقی ⁽⁴⁾ که نسخه ناقصی از آن تاکنون باقی است و کتاب ابو محمد عبد الله بن جبلة بن حیان بن ابجر الکنانی، (متوفا به سال 219) ⁽⁵⁾ که شیخ طوسی در کتاب رجال او را از اصحاب امام کاظم شمرده و نجاشی کتب متعددی از جمله کتابی در رجال را بدو نسبت داده است.

برخی دیگر از کتب رجالی قرن سوم عبارتند از:رجال حسن بن علی بن فضال (متوفا به سال 224) که گویا در عصر نجاشی،معروف و شاید در اختیار خود او بوده است،کتاب رجال حسن بن محبوب (متوفا به سال 224) به نام معرفة رواة الاخبار ⁽⁷⁾ و این غیر از کتاب دیگر اوست در مشیخه که ابو جعفر اودی آن را به ترتیب نام رجال فصل بندی کرده است،دیگر کتاب رجال ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی ⁽⁸⁾ متوفا به سال 283) ،و کتاب رجال حافظ ابو محمد عبد الرحمن بن یوسف بن خراش المروزی البغدادی ⁽⁹⁾ متوفا به سال 283) .از آنچه گفتیم روشن می شود که گفته سیوطی در کتاب الاوائل که نخستین مؤلف در علم رجال،شعبة بن الحجاج-از ائمه اهل سنت و متوفا به سال 160-است، ⁽¹⁰⁾ به حقیقت و تحقیق مقرون نیست،چه همان طور که دانستیم،فن رجال در قرن نخستین سرآغاز گرفته و بیشتر از یک قرن پیش از شعبه کتابی در این رشته به وسیله عبید الله بن ابی رافع فراهم آمده است.

نظیر این اشتباه و بسی فاحشتر از آن،از نویسنده ارزشمند معاصر مصری،شیخ محمد ابو زهره،در کتاب مغتنم و مفیدش الامام الصادق سرزده که بی گمان ناشی از عدم تتبع کافی در مصادر و مآخذ شیعی است نه از گرایشهای فرقه ای و تعصب آمیز.وی کتاب فهرست شیخ طوسی را نخستین کتاب رجالی شیعه پنداشته و او را از این رهگذر که گشاینده راهی نو در افق فرهنگ شیعی است، مورد ستایش و تمجید فراوان قرار داده است. ⁽¹¹⁾ این قضاوت،نمایشگر بی دقتی در همین کتاب فهرست نیز هست.چه،شیخ خود در مقدمه کتاب مزبور به کتابهای دیگری در این زمینه که به وسیله علمای پیشین تالیف شده اشاره می کند.به هر حال تالیف و تدوین کتب رجالی که در قرن سوم صورت نسبتا گسترده و مبسوطی یافته بود،در قرن چهارم به همان نسبت گسترده تر و متنوعتر و جامعتر گشت.

نکته ای که از بررسی بسیاری از کتابهای رجالی این قرن به دست می آید،این است که این کتابها در موضوعات محدودتر و محصورتری نگاشته شده و گویا در این قرن شیوه تخصص گرایی رواج یافته و رشته های تخصصی و موضوعات متنوع مستقلا مورد نظر خبرگان و علمای فن قرار گرفته است و این خود نشانه گسترش دامنه این علم در قرن مزبور است.

مثلا ابو العباس احمد بن محمد بن سعید معروف به ابن عقده (متوفا به سال 332 یا 333) ⁽¹²⁾ ،چنانکه یاد کردیم،کتابی مشتمل بر رجال امام صادق-علیه السلام-فراهم آورد و در آن از چهار هزار نفر تشرف یافته به صحبت و روایت آن حضرت نام برده است،و ابو الحسین احمد بن الحسین بن عبید اله غضائری دو کتاب درباره مؤلفان شیعه (که اصطلاحا به آنها فهرست اطلاق می شود) نگاشت و کتاب دیگری مشتمل بر نام راویان ضعیف و غیر موثق به نام الضعفاء نوشت ⁽¹³⁾ ،و قاضی ابو بکرمحمد بن عمر الجعانی البغدادی (متوفا به سال 355) که در حدیث و رجال سرآمد زمان خود بود، ⁽¹⁴⁾ کتاب بزرگی به نام الشیعة من اصحاب الحدیث و طبقاتهم در طبقات راویان شیعه تالیف کرد که شیخ نجاشی آن را سماع کرده است و کتاب دیگری در شرح طبقات اصحاب حدیث در بغداد ⁽¹⁵⁾ و چند کتاب دیگر در موضوعات محدود مربوط به روایان حدیث فراهم آورد. ⁽¹⁶⁾

برخی دیگر از کتابهای رجالی معروف قرن چهارم بدین قرار است:

رجال ابن داود قمی (متوفا به سال 368) درباره ممدوحین و مذمومین،رجال محمد بن علی بن بابویه معروف به صدوق (متوفا به سال 381) ،فهرست حسن بن محمد بن الولید قمی،استاد صدوق و دیگر قمیین (متوفا به سال 343) ،

کتاب الطبقات ابن دول (متوفا به سال 350) ،کتاب رجال کلینی،محمد بن یعقوب،مؤلف کتاب معروف اصول کافی (متوفا به سال 328 یا 329) ،

رساله معروف ابو غالب زراری به فرزند زاده اش در تراجم راویان آل اعین و...که یک بار به سال 356 و بار دیگر پس از 11 سال یعنی در سال 367 نگارش یافته است،