مقدمه

ساکنان شهر یثرب (عرب و یهود) قبل از اسلام فاقد پیکره اجتماعی متکامل بودند، هیچ گونه اقتدار سیاسی فراگیر و یا نظام اداری جامع در آن پدید نیامد و مؤسسه و سازمانی که بتواند واحدهای متفرق را در یک زنجیره مصالح مشترک و حیاتی پیوند دهد وجود نداشت . اما پس از آمدن اسلام به مدینه و اندکی پیش از هجرت پیامبر(ص) تکوین نظام اداری در این شهر آغاز­­ شد .

هجرت مرحله ای بزرگ در زندگی اسلام است و از دیدگاه ما در باب تاریخ حکومت اسلامی، قطعا مهمترین مرحله پیدایش حکومت اسلامی است . پیامبر خدا (ص) در نتیجه زیستن در جو سیاسی و اداری شهر مکه، از درایت و خبرگی لازم برخوردار بود . آن حضرت در آغاز هجرت، به چند جهت باید با دشواری های فراوان در تاسیس نظام اداری شهر مقابله کند .

ü                 نخست: شهر یثرب به لحاظ ناهمگونی میان شهروندان از هرگونه نظام اداری کامل و مناسب خالی بود و اصولا افراد و اجتماع یثرب فرهنگ نظم اجتماعی و اداری نداشتند .

ü                 دوم: رابطه میان قبیله اوس و خزرج و رابطه همه آنها با یهودیان بر پایه جنگ و خونریزی بود و لذا امنیت شهر همیشه نگران کننده می نمود و مردم را بر آن داشت تا خانه های خود را در مجتمعات مسکونی، جدا از هم، به شکل پادگان های نظامی بنا کنند.

ü                 سوم: سه گروه که دشمن اسلام بودند، از ساکنان شهر به شمار می آمدند:

۱ . اعراب (به استثنای اوس و خزرج)، مانند خطمه، بنو واقف، بنو سلیم که در سال اول هجرت اسلام نیاوردند و اسلام بسیاری از ایشان تا سال چهارم هجرت به تاخیر افتاد .

۲ . منافقین، گروهی که عمل به شعائر اسلامی می کردند ولی با طرح سیاسی اسلام و تشکیل حکومت اسلامی با ریاست پیامبر(ص) مخالف بودند .

۳ . یهودیان، که نمونه عینی مخالفین فرهنگی، سیاسی، اجتماعی با اسلام، به اعتبار آیین و دولت و نظام سیاسی، ، اجتماعی بر مبنای اسلامی به حساب می آمدند .

این دشواری سه بُعدی، در راه تلاش پیامبر(ص) برای سازماندهی نخستین جامعه اسلامی، بسیار مهم و حساس بود .

دیوان ها و سازمان های اداری در دولت اسلامی

۱ . سازمان مالیات

در دوران ابتدای ظهور اسلام در مکه، جامعه مسلمانان بسیار کوچک بود و نیازی به دریافت مالیات وجود نداشت . پس از فتح مکه موقعیت دولت اسلامی تثبیت شد . پیامبر ماموران مالیاتی را برای دریافت زکات به کلیه قبایل عرب، به استثنای یک یا دو مورد، اعزام کرد . تا مطالبات را دریافت کنند . با این که دریافت مالیات زمین در زمان حیات پیامبر آغاز شده بود، اما مبلغ آن بسیار کم بود و فقط به دو صورت تسهیم محصولاتی زراعی از یک قبیله یهود دریافت گردید . جمع آوری جزیه نیز در زمان پیامبر آغاز شد . با این حال، این مالیات از نظر مبلغ، زمان و نحوه دریافت قاعده مند نشده و با شیوه ای ساده و در مقیاس کوچک بود . با وجود سادگی ساختار مالی، نکته دارای اهمیت، تاکید زیاد به پولی کردن اقتصاد بود . معاملات تجاری اعراب قبل از اسلام با استفاده از سکه های سایر ملت ها انجام می شد که بیشتر دینارهای روم شرقی و درهم های ایرانی بود . اعراب دارای شیوه سنجش پولی خاص خود بودند و این سکه ها را با توجه به روش خود وزن می کردند و محاسبات ارزش پول را انجام می دادند . بدین معنا که گویا آنها سکه نیستند . اوزان طلا و نقره به ترتیب درهم و دینار «مثقال » نامیده می شدند . وزن هفت دینار، برابر ده درهم بود . وزن هر دینار برابر۷۲ دانه جو و با اندازه مشخص بود . از آنجا که این روش پولی برای جمع کردن زکات مشکلی ایجاد نمی کرد، مورد تصویب پیامبر قرار گرفت . خلفای بعدی سعی کردند واحد پولی دقیق تری ایجاد کنند .

منابع مالی و روش جمع آوری و توزیع آنها در صدر اسلام

الف . خمس غنایم

نخستین درآمد مالی که به امر خداوند عمل گردید، خمس غنایم بود، سپس جزیه و خراج و آخرین آن زکات بود که از منابع دیگر، ثبات بیشتری داشت . پیامبر(ص) برای اداره درآمدها، اداره مالی تاسیس کرد . اعضای این اداره را کارگزاران و عمال زکات و نگهبانان و کتاب (حسابداران) و همه کسانی که وجود آنها برای اداره امور مالی، لازم بود تشکیل می داد . اداره دارایی گام به گام بر حسب رشد و تنوع درآمدهای حکومت اسلامی و مصارف آن، گسترش یافت .

نخستین اقدام پیامبر(ص) در باره اولین غنیمت جنگی مسلمانان در بدر، تعیین عبدالله بن کعب برای گردآوردن و حفظ و ضبط اموال در مکان خاص و جلوگیری از پخش آن به دست مجاهدان بود و سپس توزیع غنایم میان مجاهدان به وسیله پیامبر انجام می شد.

روایت است که پیامبر معیقب بن ابی فاطمه را رئیس مرکزی ثبت غنایم در دفاتر ویژه کرد. افرادی را نیز مسئول اخماس غنایم کرد; زیرا خمس باید در بیت المال محفوظ و نگهداری می شد و در موارد نیاز، دولت آن را انفاق می نمود. در آیه ۴۱ سوره انفال نحوه توزیع غنایم تصریح گردیده است; «وَ اعلَموا اَنَّ ما غَنِمتُم مِن شَیءٍ فَاَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَه وَ لِلرَّسولِ وَ لِذِی القُربٰی وَ الیَتٰمٰی وَ المَسٰکینِ وَ ابنِ السَّبیلِ اِن کُنتُم ءامَنتُم بِاللهِ وَ مآ اَنزَلنا عَلٰی عَبدِنا یَومَ الفُرقانِ یَومَ التَقَی الجَمعانِ وَ اللهُ عَلٰی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ .»

«ای مؤمنان بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید ، خمس آن خاص خدا و رسول و خویشان او و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان است به آنها بدهید، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود (محمد ص) در روز فرقان و روزی که سپاه اسلام و کفر، در جنگ بدر روبرو شدند نازل فرمود ایمان آورده اید و بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست .»

ب . جزیه (مالیات سرانه)

جزیه، مالیاتی است که در آیه ۲۹ سوره توبه  به صراحت از آن، سخن به میان آمده است; «قاتِلُوا الذَّینَ لا یُؤمِنونَ بِاللهِ وَ لا بِالیَومِ الآخِرِ وَ لا یُحَرِّمونَ ما حَرَّمَ اللهُ وَ رَسولُه وَ لا یَدینونَ دینَ الحَقِّ مِنَ الَّذین اوتُوا الکِتابَ حَتّٰی یُعطُوا الجِزیَةَ عَن یَدٍ وَ هُم صٰغِرونَ .»

ای اهل ایمان، با هر که از اهل کتاب که ایمان به خدا و روز قیامت نیاورده است و آنچه خدا و رسول حرام کرده حرام نمی دانند و به دین حق و آیین اسلام نمی گروند، کارزار کنید تا آنگاه که با ذلت و تواضع به اسلام جزیه دهند .»

جزیه تنها بر مردان بالغ، که از لحاظ مالی توانایی پرداخت داشتند، تعلق می گرفت . میزان این مالیات به تناسب توانایی افراد متفاوت بود و در قرآن نرخی برای آن ذکر نشده است . این مالیات مخصوص غیر مسلمانان بود و معادل زکاتی بود که فقط از مسلمانان گرفته می شد .

ج . خراج (مالیات بر زمین)

پیامبر (ص) برای خراج که نوعی مالیات بر زمین بود، سواد بن غزیه انصاری را عامل خراج خیبر کرد . هنگام تعیین خراج، ارزیابی کننده باید عناصر زیر را در نظر می گرفت: کیفیت زمین، نوع محصول برداشت شده و نوع آبیاری . وقتی در مورد مبلغ خراج، بر اساس عوامل فوق; یعنی سازگاری با شرایط زمین تصمیم گیری شد، بهترین شیوه پرداخت خراج یکی از راه های زیر است: مالیات زمین، مکان کشت شده، تسهیم در محصول . بعداً یک دیوان به نام دیوان خراج یا استیفا به وجود آمد. وظیفه این دیوان سرپرستی بخش بزرگی از امور مالی سرزمینهای اسلامی بود. دیوان خراج یا استیفا در نقاط مختلف سرزمینهای اسلامی ،از ایران تا اسپانیا وجود داشت. در سرزمینهای که این دیوان به نام استیفا نامیده می‌ شد سرپرست آن مستوفی، مستوفی خاصه یا مستوفی الممالک نام داشت.

د . زکات (مالیات صدقه)

زکات و اخذ آن با  آیه ۱۰۳ سوره توبه  تشریع می شود: «خُذ مِن اَموالِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم وَ تُزَکِّیهِم  بِها وَصَلِّ عَلَیهِم اِنَّ صَلوٰتَکَ سَکَنٌ لَهُم وَ اللهُ سَمیعٌ عَلیمٌ» «ای رسول، تو از مؤمنان صدقات را دریافت کن تا بدان صفات، نفوس آنان را (از پلیدی و حب دنیا) پاک و پاکیزه سازی و آنها را به دعای خیر یاد کن که دعای تو موجب تسلی خاطر آنان شود که خدا (به دعای مخلصان) شنوا و (به مصالح مؤمنان) داناست .»

در حقیقت زکات مالیاتی است که فقط بر روی ثروتی که از سرمایه گذاری و رشد سرمایه حاصل شده است وضع می شود . بنابراین، ثروت و دارایی هایی که برای نیل به هدف های مختلف; از جمله مصارف شخصی مورد استفاده قرار می گیرند، مشمول پرداخت این مالیات نمی شوند . نکته دوم در باب زکات این که پیامبر نصاب زکات را با توجه به تعداد حیوانات تعیین کرد، نه بر اساس ارزش پولی آنها و وقتی به این نرخ ها بر حسب تعداد حیوانات توجه شود، ملاحظه می گردد که بسیار نظام گرا هستند . نکته سوم، از آنجا که زکات بر ارزش خالص افراد (ثروت خالص) در آخر سال وضع گردیده است، بنابراین این نوع مالیات از کالاهایی که در مبادلات تجاری شرکت دارند، گرفته نمی شود . این امر موجب می شود که هزینه های معاملاتی را کاهش و گردش ثروت را تشویق نماید .

۲. دیوان بیت المال

          این دیوان در آغاز تنها محل خاصی برای نگاهداری اموال منقولی بودکه از محل خراج یا جزیه یا درآمدهای دیگر به دست می آمد و باید بین مسلمین تقسیم می شد. در زمان خلافت عمر ، بخشی از مسجد پیامبر(ص) به عنوان محل حفظ بیت المال انتخاب شد و چند تن نیز برای نگاهبانی آن گمارده شدند. به مرور زمان این نهاد به یکی از مهمترین نهادهای مالی حکومت اسلامی تبدیل شد و مدیریت خاصی بر آن اعمال می شد. دیوان بیت المال در آمدها ومصارف معینی داشت. در یک تقسیم بندی کلی درآمدهای این دیوان به سه دسته «فیء» «غنیمت» و «صدقه» تقسیم می شد. مصارف آن نیزعبارت بود ازتهیه نیازمندیها ی مردم وبالا بردن سطح زندگی مسلمانان.

۳ . سازمان بازرگانی و اقتصادی

در زمینه مدیریت اسلامی در امور اقتصادی در عهد پیامبر خدا(ص) ، اصول مبتنی بر احترام مالکیت خصوصی مشروع ، بازار آزاد ، آزادی تولید ، آزادی عقد قرار داد ، التزام به تعهدات و قراردادها و عقود و حرمت کار بدون اجر و بیکاری مقرر بود . مالکیت ملی زمین ، آب ، چراگاه ، جنگل ، معدن ، دریا و ... در اختیار سلطه عالیه مرکزی و شخص پیامبر بود . با این همه پیامبر فعالیت های اقتصادی را بدون کنترل و مراقبت رها نکرد مدیریت اسلامی در دو بُعد از ابعاد اقتصادی دخالت می کرد.