خواجه نضام الملک نخستین کسی بود که برای مبارزه با اسماعیلیان و دیگر گروه های رغیب تعداد قابل ملاحضه ای مدرسه با تشکیلات منظم احداث کرد که از نام او نظامیه نامیده شداند فضای معماری مدارس همزمان با تحولی که در معماری مسجد و دوره سلجوقیان به وجود آمد دگرگون شد و به شکل چهار ایوان در آمد . طرح چهار ایوان که حداقل از دوره اشکانیان به کار می رفت و شناختهشده بود چنام مورد استقبال قرار گرفت که خارج از مرزهای ایران مورد بهره برداری قرار گرفت . طرح مدارس مهم را در یک طبقه بندی کلی می توان به مدارس دو ایوانی و چهار ایوانی و شبهه چهار ایوانی یا دو محوری تقسیم کرد اما در مجموع تنوع طرح های مدارس فراوانند .اغلب مدارس بزرگ در امتداد یا جوار بدنه بازار و راسته های اصلی شهر احداث می شوند. هر فضای معماری تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله عوامل جغرافیایی و اقلیمی مصالح و فن ساختمان کارکردها و عناصر ویژه سنت ها و ارزشهای فرهنگی خلاقیت و ابتکار معمار شکل می گیرد .نقش هر یک از عوامل مذکور در شکل گیری یک اثر معماری همواره یک اندازه و یکسانی نیست بلکه مجموعه شرایطی که یک اثر معماری تحت تاثیر آن خلق می شود نقش هر یک از عوامل مذکور را تعیین می کند هر فضای معماری به خصوص فضای معماری مدارس باید در برابر خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی بتواند شرایط مساعدی برای پاسخ گویی به نیازهای انسانی فراهم آورد به این دلیل که عموم فضاهای معماری واقع در نواحی گرم و خشک کشور درون گرا ساخته شده اند . مصالح و فن ساختمان نیز از عوامل بسیار مهم در نحوه ی شکل گیری فضاهای معماری به شمار می رود کمبود چوب و سنگ در نواحی مرکزی و جنوبی وجود موریانه و قدرت کم چوب­های بومی.



برای پوشش دهانه های بزرگ معماران ایرانی را وادار به استفاده از قوسهای جناقی برای پوشش دهانه هایی می کرد که با خشت خام یا پخته به صورت هلالی یا ضربی ساخته می شد . انواع پوششها مانند طاق و گنبد و کاربندی هر کدام در جای خود برای تامین کارکرد معین مورد استفاده قرار می گرفت . مثلا برای فضاهای بزرگ مانند مسجد واقع در مسجد و یا محل تدریس (مدرس) از گنبد استفاده می کردند شکل نهایی و هویت کلی هر فضای معماری بیشتر با کار کردهای ویژه آن معین می شود یکی از مهمترین عناصر فضای یک مدرسه هجره های آن است که مهمترین نقش را در تکمیل شکل نهایی فضای کاربردی آن بر عهده دارند قرار گرفتن هجره ها در چهار جهت بنا موجب تکمین سیمای خاص قرار گرفته است . ایوانها با مدرس های واقع در مدرسه ها نیز هر کدام اغلب به تعین هویت مدرس متمایز ساختن آن از سایر بناها یاری می کند.عناصر فضای کارکردی مدارس عبارتند از : هجره ٫ مدرس ٫ کتابخانه ٫ مسجد ٫ اتاقهای خادم و چراغ دار و آب کش ٫سرویسهای بهداشتی و تعداد محدودی از مدارس بزرگ د رگذشته مانند مدرسه مستنصریه حمام نیز داشته اند در یک مدرسه ی بزرگ یا متوسط برای هر یک از کار کردهای مذبور فضایی ویژه با خصوصیات کالبدی مناسب در نضر گرفته می شد . اما در مدارس کوچک کمتر توجه می شد



نحوه قرار گیری عناصر فضایی کارکردی مدارس اغلب به این ترتیب عبارتند از:
این عناصر در چهار جهت پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفته اند شکل حیاط به صورت مستطیل کشیده یا نزدیک به مربع است ورودی مدرسه در یک سوی محوریکه از وسط دو ضلع و مرکز مستطیل می گذرد قرار دارد فضایی که در سوی دیگر محور مذکور یعنی روبروی فضای ورودی قرار می گرفته به کار کردی غیر از هجره مانند گنبد خانه ٫مدرس ٫ مسجد مدرسه ٫ کتابخانه اختصاص می یافته است در عموم مدارس متوسط و بزرگ حوضی در وسط حیاط و چهار باغچه بزرگ در چهار گوشه حیاط ساخته شده اند . سرویسها ی بهداشتی همه مدارس در محلی دور از دید و در پشت هجره ها قرار داده شده است و دسترسی به آنها اغلب از راهرو ها یا حیاطهای کوچکی که در گوشه های حیاط اصلی وجود دارد تامین شده است دسترسی به طبقات بالا در مدارس دو طبقه با پله هایی صورت میگرفته که در چهار طرف حیاط و یا در دو سوی ایوانها قرار داشته محل پله ها در هیچ کدام از مدارس به گونه ای نیست که در هنگام ورود به حیاط در نگاه اول به چشم دیده شود در اغلب مدارس هر هجره ایوانی داشت و دسترسی به هجره های واقع در حیاط هم کف بیشتر از داخل حیاط صورت می گرفت.

نگاهی تازه به طراحی داخلی مدارس
و...