آزمون بندر – گشتالت، توسط لورتا بندر در سال 1938 برا‌ی ارزیابی سطح بالیدگی ادراکی – حرکتی کودکان طرح‌‌ریزی شد. این آزمون، مرکب است از 9 طرح جداگانه که هر یک در یک زمینه سفید روی کارتی جداگانه چاپ شده است. این طرح‌ها از طرح‌های مورد استفاده ورتهایمر در روان‌شناسی گشتالت اقتباس شده است.

کاربرد آزمون

آزمون بندر، علاوه بر کاربرد اصلی خود یعنی تشخیص آسیب مغزی، کاربرد‌های مهم دیگری هم دارد. در مورد جامعه کودکان، برای سنجش آمادگی کودکان برای ورود به دبستان، پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی، ‌تشخیص کودکان دچار اختلال خواندن و ناتوانی یادگیری، ارزشیابی مشکلات هیجانی، مطالعه نارسایی‌های رشدی و همچنین به عنوان یک آزمون هوشی غیرکلامی به‌کار بسته شده است. در مورد نوجوانان و بزرگسالان، آزمون بندر برای تشخیص آسیب مغزی و به عنوان یک آزمون فرافکن برای سنجش ویژگی‌های شخصیتی مفید شناخته شده است.

روش اجرای آزمون

آزمایش‌کننده، یک برگ کاغذ A4 بی‌خط، یک مداد و یک مداد‌پاک‌کن در اختیار آزمودنی می‌گذارد. سپس کارت‌ها را یکی پس از دیگری روی میز مقابل آزمودنی قرار می‌دهد و از او می‌خواهد که از روی آنها بکشد. برای این کار آزمایش‌کننده می‌گوید:«می‌خواهم که شما از روی این شکل‌ها به هر خوبی که می‌توانید بکشید. آن را هر طور که برایتان بهتر است انجام دهید. این یک امتحان نقاشی نیست، اما سعی کن شکل‌ها را طوری بکشی که کاملا شبیه تصویر روی کارت شود.»

آزمایش‌کننده، در جریان اجرای آزمون هیچ‌گونه راهنمایی یا اظهارنظر نمی‌کند و در برابر سوال‌های آزمودنی نباید به او پاسخ مشخص و راهنمایی‌کننده‌ای بدهد. پرسش زیاد آزمودنی احتمالا ممکن است نشانگر گرایش وی به کمال‌گرایی، نیاز به جلب توجه و یا وسواس باشد. آزمودنی مجاز به چرخاندن کارت‌ها نیست و در ‌صورت انجام این‌ کار، آزمایش‌کننده باید آن را به حالت مستقیم برگرداند و به او تذکر دهد. گرچه در ابتدا یک برگ کاغذ به آزمودنی داده می‌شود، اما او می‌تواند از هر چند برگی که لازم دارد استفاده کند. در این آزمون محدودیت زمانی وجود ندارد، اما زمان صرف‌شده برای تمام کردن کارت‌ها را باید یادداشت کرد؛ زیرا ارزش تشخیصی مهمی دارد. هنگام اجرای آزمون، رفتارهایی مانند خستگی، بی‌توجهی، شتابزدگی، نکته‌سنجی زیاد، اظهار نارضایتی، ضعف یا هماهنگی حرکتی، چرخش تصاویر، اشکال در دیدن تصاویر و سایر رفتارهای مهم باید ثبت شوند و هنگام تغییر مورد توجه قرار گیرند.

بعضی از متخصصین بالینی، یک مرحله یادآوری نیز در این آزمون گنجانیده‌اند. پس از مرحله اول که فرد طرح‌ها را از روی کارت‌ها می‌کشد، از آزمودنی می‌خواهند که در فاصله 45 تا60 ثانیه هر تعداد از طرح‌ها را که می‌تواند، از حفظ بکشد. این مرحله، حافظه دیداری آزمودنی را ارزیابی می‌کند.

روش‌های دیگری نیز وجود دارد که بر امکان فرافکنی آزمون بندر تاکید دارد و می‌تواند اطلاعاتی درباره‌ سازگاری هیجانی شخص فراهم کند. این روش‌ها عبارتند از:

الف. از شخص خواسته می‌شود طرح‌ها را به هر شکلی که دوست دارد بکشد؛ تغییر دادن آنها، ترکیب آنها یا بسط و توسعه طرح‌ها به دلخواه.

ب. ارائه‌ کارت‌ها به شخص و پرسیدن اینکه این شکل‌ها او را به یاد چه چیزی می‌اندازد.

روش نمره‌گذاری برای سنجش رشدی

در اینجا برای سنجش رشدی کودک از نظر توانایی‌ها‌ی دیداری – حرکتی به روش دکتر کوپیتز اشاره می‌کنیم: در این روش بر حسب اشتباه‌های آزمودنی در ترمیم طرح‌ها در برابر هر اشتباه، یک نمره داده می‌شود. تعداد اشتباه‌هایی که به آنها نمره داده می‌شود، 30 مورد است. بنابراین، دامنه‌ تغییر نمره آزمودنی‌ها بین 0 تا 30 خواهد بود. باید دانست فقط به اشتباه‌های کاملا مشخص و قطعی نمره داده می‌شود. در مواردی که نسبت به وجود اشتباه تردید وجود داشته باشد نمره داده نمی‌شود.

روش تفسیر آزمون

پس از آنکه هر یک از تصاویر بر اساس ملاک‌های مذکور نمره‌گذاری شد، مجموع نمره‌های وی به عنوان نمره خام محاسبه می‌شود. سپس با استفاده از "جدول هنجار آزمون رشدی بندر" در ستون میانگین نمره‌ها نزدیکترین نمره به نمره خام آزمودنی مشخص می‌شود. آنگاه از روی همان جدول، سن مربوط به این میانگین تعیین می‌شود. این سن معادل سن رشدی کودک است. سپس سن رشدی و سن تقویمی آزمودنی مقایسه می‌شود. چنانچه این دو سن با یکدیگر مساوی بوده یا اختلاف کمتر از یک سال داشته باشند، آزمودنی از نظر رشد دیداری – حرکتی بهنجار یا نزدیک بهنجار است. چنانچه سن رشدی نزدیک به دو سال و یا بیشتر از دو سال از سن تقویمی کمتر باشد، احتمالا از نظر رشد دیداری – حرکتی تاخیر دارد. چنین کودکی ممکن است از نظر یادگیری مطالب درسی با اشکال مواجه باشد. اگر سن رشدی آزمودنی به‌طور قابل ملاحظه مثلا 2 سال و یا بیشتر، از سن تقویمی وی بالاتر باشد، از نظر رشدی پیشرفته است. چنین کودکی ممکن است در یادگیری مطالب درسی پیشرفت قابل توجهی از خود نشان دهد.

شاخص‌های هیجانی آزمون بندر گشتالت

کوپیتز در سال 1975 برای تشخیص اختلال‌های هیجانی، 12 شاخص را تدوین کرده است. پژوهش نشان داده است که 50 درصد کودکانی که در ترسیم آنان سه شاخص هیجانی وجود داشته، دارای نوعی اختلال عاطفی بوده‌اند و 80 درصد کودکانی که چهار شاخص و یا بیشتر داشته‌اند دارای اختلال هیجانی جدی بوده‌اند. با وجود این، در تفسیر و نتیجه‌گیری شاخص‌های هیجانی در مورد کودکان باید جانب احتیاط رعایت شود.

الف. اغتشاش در نظم: کودک، تصاویر را به صورت نا‌منظم و پراکنده در جاهای مختلف کاغذ رسم می‌کند، بی‌آنکه ترتیب و نظم منطقی را رعایت کند. این شاخص نشانگر ضعف برنامه‌ریزی، اشکال در سازماندهی اطلاعات، اغتشاش ذهنی احتمالی و برون‌ریزی است. این شاخص در مورد کودکان 7 – 5 ساله امری عادی است، اما در مورد کودکان 8 سال به بالا نشانه احتمالی ناتوانایی یادگیری و اغتشاش ذهنی است.

ب. اندازه بزرگ تصاویر: این شاخص در مورد تصاویری صدق می‌کند که اندازه‌ آنها دست‌کم دو برابر اندازه‌ طرح اصلی باشد. اندازه‌ بزرگ، نشانگر برون‌ریزی است.

ج. قاب کردن طرح‌ها: منظور این است که کودک پس از ترسیم طرح، دور آن یک قاب یا کادر می‌کشد. این شاخص نشانگر گرایش‌های تکانش‌گری همراه با ضعف کنترل درونی است. چنین کودکی تحریک‌پذیر بوده و برای کنترل رفتار خود به محدودیت‌های بیرونی نیاز دارد.

د. بسط و توسعه: منظور آن است که کودک برای رسم تصاویر از دو برگ کاغذ و یا بیشتر استفاده می‌کند. این شاخص نشانگر رفتارهای تکانشی و برون‌ریزی است. این کودکان احتمالا از نظر هیجانی تحریک‌پذیرند. این امر در کودکان کندذهن دارای اختلال هیجانی، بیشتر دیده می‌شود.

ه. ترسیم مجدد(بدون اصلاح تصویر قبلی): کودک تصویر را بدون کامل کردن و یا حتی پس از کامل کردن آنها رها کرده و دوباره آن را می‌کشد. این شاخص در صورتی صادق است که ترسیم مجدد، لااقل درباره‌ دو تصویر مشاهده شود. این شاخص بیانگر تکانش‌گری، اضطراب و تحریک‌پذیری هیجانی است. همچنین نشانگر آگاهی آزمودنی از نادرست بودن طرح اولیه است، اما به دلیل فقدان کنترل درونی کافی، طرح اولیه را نیمه‌کاره و بدون اصلاح رها کرده، به کشیدن مجدد آن می‌پردازد.

و. خطوط نازک: آزمودنی، خطوط طرح‌ها را به اندازه‌ای کم‌رنگ و نازک می‌کشد که به سختی قابل تشخیص است. این شاخص احتمالا نشان‌دهنده‌ ترس، کمرویی و گوشه‌گیری است.

ز. کارهای اضافی بدون دقت: در بعضی از تصاویر یا در بخشی از آنها خطوط ضخیم، تکراری، دوباره‌کاری‌شده و با شتاب کشیده می‌شود. این شاخص نشان‌دهنده تکانش‌گری، پرخاشگری، خصومت و برون‌ریزی است. با وجود این، دوباره‌کاری دقیق و پاک‌کردن‌ها همچنین ممکن است بیانگر هوش و پیشرفت سطح بالا باشد.

ح. اندازه‌ کوچک: منظور آن است که اندازه برخی از تصاویر، نصف تصاویری باشد که به وی ارائه شده است. این شاخص نشانگر اضطراب، گوشه‌گیری، ترسو بودن و کاهش خود – انگیختگی است.

ط. خطوط موج‌دار: این خطوط ناشی از لرزش دست یا ناهماهنگی حرکتی است. این شاخص نشانگر احتمالی اضطراب، ضعف هماهنگی حرکتی و بی‌ثباتی هیجانی است.

ی. خط تیره به جای دایره: این شاخص در صورتی صدق می‌کند که حداقل نیمی از دایره‌های تصویر شماره 2 به صورت خطوط تیره که طول هریک 5/1 میلی‌متر یا بیشتر است، رسم شده باشد. این شاخص نشانگر تکانش‌گری، شتابزدگی و پرخاشگری بوده و نشان می‌دهد که اشتغال ذهنی آزمودنی به اندازه‌ای درباره مشکلات شخصی خود زیاد است که ممکن است از انجام تکالیف خود سرباز زند.

ک. افزایش تدریجی اندازه‌ها: آزمودنی تصاویر 3،2،1 را به‌تدریج افزایش می‌دهد به‌طوری که اندازه شکل شماره 3 دست‌کم سه برابر شکل شماره 1 کشیده می‌شود. این شاخص نشانگر ناتوانی در برابر تحمل ناکامی، انفجار(از کوره در رفتن) احتمالی و گرایش به رفتارهای برون‌ریزی است.

ل. طرح‌های اضافی و خودساخته: کودک علاوه بر تصاویر آزمون، تصاویر دیگری می‌کشد و یا تصاویر اصلی را تغییر داده و ترکیب‌ها‌ی تازه‌ای به آنها می‌افزاید. این شاخص نشانگر ترس‌های شدید، اضطراب و اشتغال ذهنی با افکار درونی است.

محاسن و محدودیت‌های آزمون بندر

نخستین عامل شهرت آزمون بندر، اجرای سریع و آسان آن است. این آزمون را می‌توان در سه تا پنچ دقیقه اجرا کرد. به‌علاوه این آزمون، آزمونی انعطاف‌پذیر است؛ زیرا می‌توان آن را هم به عنوان یک آزمون فرافکن شخصیت و هم به عنوان یک تکلیف دیداری – ترسیمی برای سنجش ضایعه عضوی به‌کار بست. همچنین آزمون بندر می‌تواند برای آشکار کردن سبک کلی و شیوه‌ رویکرد فرد نسبت به دنیای خود مفید واقع شود. به عنوان مثال، بیماران شیدا(مانیک) ممکن است طرح‌ها را با توالی نامنظم بکشند که بازتابی از تکانش‌گری و نارسایی توجه آنهاست. افراد وسواس ممکن است نقاشی خود را با ساختن چارچوب راهنمای اولیه مفصل شروع کنند و اغلب برای کشیدن هر طرح سه تا پنج دقیقه وقت صرف کنند. درجه اضطرابی که شخص تجربه می‌کند ممکن است در اندازه نقاشی وی تاثیر بگذارد.

علیرغم وجود سوابق موفقیت آزمون بندر، کاربرد آن با برخی احتیاط‌ها و محدودیت‌ها همراه است. به عنوان مثال، با وجود آنکه آزمون بندر ابزاری برای غربال کردن آسیب مغزی است، تنها می‌تواند افراد مبتلا به آسیب مغزی نسبتا شدید به‌ویژه در نیمکره راست مغز را تشخیص دهد و برای سنجش آسیب‌های مغزی جزئی یا آسیب نیمکره چپ فاقد کارآیی است

هنگامی که آزمون بندر به عنوان یک ابزار فرافکنی به‌کار بسته می‌شود، همان انتقاد کلی که به هر آزمون فرافکنی وارد شده است به تفسیر آزمون بندر نیز وارد است. این انتقادها مشتمل‌اند بر: ذهنیت‌گرایی در نمره‌گذاری، مطالعات ناکافی در مورد روایی‌یابی، حساسیت آزمون به متغیرهای موقعیتی و تکیه بر نظریه روان‌تحلیل‌گری اثبات‌نشده.

یک مشکل دیگر آزمون بندر این است که یک نظام نمره‌گذاری و تفسیر واحد که مورد پذیرش و تایید همه‌ متخصصان باشد، برای این آزمون وجود ندارد و برای نمره‌گذاری آن دست‌کم از هشت نظام متفاوت استفاده می‌شود. نظام‌های نمره‌گذاری غالب، نظام‌های تدوین‌شده توسط کوپیتز، پاسکال، ساتل و هات است. برای حذف این محدودیت‌ها، آزمون بندر برای متخصصان بالینی به عنوان ابزاری پرطرفدار، به آسانی قابل اجرا، معتبر و اغلب روا به شمار می‌رود و همواره یکی از چهار یا پنج آزمونی بوده است که به‌طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است.