عبارت «پیشگیری از جرم»، علاوه بر معانی لغوی، در علوم جنایی نیز تعاریف و معانی اصطلاحی خاص خود را دارد که در این گفتار به آن می­پردازیم.

الف- معنای لغوی و اصطلاحی پیشگیری

برای درک صحیح از پیشگیری از جرم در اندیشه­های امام علی (ع) در درجه نخست، لازم است مفهوم لغوی و اصطلاحی این واژه، تبیین شود.

1- مفهوم لغوی جرم و پیشگیری

از آنجایی که دانستن مفهوم لغوی جرم و پیشگیری به فهم موضوع کمک خواهد نمود، در این قسمت به توضیح آنها پرداخته خواهد شد.

1-1- جرم: اهمیت دانستن مفهوم این کلمه در آن است که تا زمانی که شناخته نشود، نمی­توان از پیشگیری آن، سخن گفت. به موجب قانون مجازات اسلامی (1392): «هر رفتاري اعم از فعل يا ترك فعل كه در قانون براي آن مجازات تعيين شده است جرم محسوب مي­شود.» یکی از حقوقدانان در تعریف جرم، گفته است: «جرم عبارتست از کنش­های مخالف نظم اجتماعی افراد در جامعه که به­موجب قانون برای آن مجازات و اقدامات تامینی و تربیتی تعیین شده است.^[1]» آنچه در مباحث پیشگیری از جرم از واژه جرم ارایه می­شود، معنای موسع آن است که هر نوع رفتار مخالف با هنجارها و معیارهای مورد پذیرش جامعه را در برمی­گیرد: اعم از اینکه مجازاتی برای آن در قانون لحاظ شده باشد یا نشده باشد.

فقهای اسلامی جرم را چنین تعریف کرده­اند: جرم عبارتست از انجام دادن فعل، یا گفتن قولی که قانون اسلامی آنرا حرام شمرده و بر فعل آن کیفری مقرر داشته است یا ترک فعل یا قول که قانون اسلام آنرا واجب شمرده و بر آن ترک کیفری مقرر داشته است و این از آنجا نشأت گرفته که هرکس از اوامر و نواهی خدای تعالی سرپیچی کند برای او کیفر و مجازاتی معین شده است و آن کیفر یا در دنیا گریبانگیر مجرم می­شود و در اینصورت بوسیله امام یا نائب او یعنی حاکم شرع و ولی امر و فقیه جامع الشرایط یا قضات منصوب از طرف او به اجراء در می­آید یا اینکه کیفر در آخرت، مجرم را معذب خواهد داشت و گناهکار در سرای دیگر به سزای عمل زشت و ناهنجار خود خواهد رسید مگر آنکه توبه مجرم مورد پذیرش خدای تعالی قرار گیرد.^[2]

2-1- پیشگیری: واژه پیشگیری (prevention) در مفهوم متداول آن در معانی «پیش دستی کردن، پیشی گرفتن و به جلوی چیزی شتافتن» و همچنین «آگاه کردن، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن» است. اما در جرم­شناسی پیشگیرانه، پیشگیری در معنی اول آن مورد استفاده واقع می­شود، یعنی با کاربرد فنون مختلف به منظور جلوگیری از وقوع بزهکاری، به جلوی جرم رفتن و پیشی گرفتن از بزهکاری است. همچنین، مخاطب‌ قراردادن‌ جمعيت‌ يا بعضي‌ از اشخاص‌ كه‌ به‌ علت‌ عدم‌ رعايت‌ بعضي‌ از اقدامات‌ حمايتي‌ در معرض‌ خطر هستند، از مصاديق‌ آگهي‌ دادن‌ است.^[3]

2- مفهوم اصطلاحی پیشگیری از جرم

در استنباط مفهوم پیشگیری و مصداق­های آن دو جهت گیری کلی دیده می­شود .برخی از جرم شناسان مفهوم موسعی برای تدابیر پیشگیرانه قایل شده و گروهی دیگر پیشگیری را در مفهومی محدود و مضیق بکار می­برند. اینک هر یک از این دو تعبیر را بطور مختصر توضیح می­دهیم:

1-2- مفهوم موسع پیشگیری: با توجه به مفهوم موسع، انجام هر اقدامی که علیه جرم بوده و آن را کاهش دهد، پیشگیری محسوب می­شود. بر اساس این برداشت انواع تدابیر کیفری و غیرکیفری چه مربوط به قبل و چه مربوط به بعد از وقوع جرم، پیشگیری محسوب می­شوند؛ از این رو، در این تعبیر، حتی تعقیب و دستگیری بزهکاران، اعمال مجازات یا تعلیق اجرای آن، الزام آنان به جبران خسارت مجنی­علیه و فردی کردن مجازات توسط قاضی نیز پیشگیری به شمار می­آیند.^[4]

لازم به ذکر است این نوع نگرش، ابتدا در اندیشه سیاست جنایی جرم­شناس معروف، «انریکو فری» پدیدار شد که به آزادی اراده در ارتکاب عمل جنایی اعتقاد نداشت و بر این باور بود که عوامل مختلف فردی و اجتماعی در این زمینه، نقش تعیین­کننده دارد. فری از این بحث، دو نتیجه می­گرفت: نخست آنکه، تدابیر دفاع فردی که بر مبنای پیشگیری از تکرار و نه بر سزادهی استوار است، باید جایگزین کیفرهای کلاسیک شود؛ دوم آنکه، پیشگیری عمومی را باید در تدابیر دفاع جمعی، جایگزین­های کیفر یا هم عرض­های کیفر که در جهت حذف یا کاهش عوامل اجتماعی بزهکاری طراحی شده است جستجو کرد و نه از طریق تهدید کیفر فاقد ارزش ارعابی؛ بنابراین، مفهوم مورد نظر وی، یک مفهوم فراگیر و تمامیت­خواه بوده است که نه تنها جایگزین­های کیفر، بلکه تدابیر فردی از تکرار را نیز در بر می­گرفت.^[5]

2-2- مفهوم مضیق پیشگیری: در این مفهوم پیشگیری عبارتست از شیوه­های غیر قهرآمیز که دولت جهت مهار بزهکاری، از طریق حذف یا محدودسازی عوامل جرم­زا و نیز از طریق مدیریت مناسب عوامل محیط فیزیکی و اجتماعی که فرصت­های مناسب ارتکاب جرم را فراهم می­کند، بکار می­گیرد. در این رویکرد، فقط تدابیر قبل از ارتکاب جرم، مورد توجه است. البته مفهوم محدود و مضیق پیشگیری لزوما جنبه نظری ندارد. شورای اروپا در یکی از توصیه­نامه­های خود به کشورهای عضو، پیشگیری کیفری را از محدوده پیشگیری، خارج ساخته است. بر این اساس، پیشگیری از طریق تهدید کیفر یا ارعاب عمومی یا بازدارندگی، از دایره مفهوم پیشگیری در جرم­شناسی پیشگیرانه، خارج شده و به پیشگیری به معنای موسع، مربوط می­شود.^[6]

با توجه به آنچه بیان شد می­توان گفت: از نقطه‌ نظر علمي‌، پيشگيري‌ اگر در مفهوم‌ موسع‌ كلمه‌ به‌ كار برده‌ شود طيف‌ وسيعي‌ از اقدامات‌ كيفري‌ و غيركيفري‌ را در جهت ‌خنثي‌ كردن‌ عوامل‌ ارتكاب‌ جرم‌ و كاهش‌ بزهكاري‌ در بر مي‌گيرد؛ اما اگر در مفهوم‌ مضيق‌ كلمه‌ به‌ كار برده‌ شود فقط‌ تدابير غيركيفري‌ را در بر مي‌گيرد.

ب- پیشگیری از جرم از منظر نظام­های کیفری نوین و اسلام

امروزه موضوع پیشگیری از جرم در بیشتر نظام­های کیفری جدید، پیش­بینی شده است که البته رویکردهای آنها نسبت به این موضوع ممکن است متفاوت باشد. در نظام حقوقی اسلام نیز پیشگیری دارای مفهوم و اهداف خاصی است که توجه بدان ضرورت دارد.

1- پیشگیری از جرم از منظر نظام­های کیفری نوین

امروزه نظام­های کیفری پیشرفته جهان، با توجه به یافته­های دانش جرم­شناسی، ساز کارهایی را برای پیشگیری از جرم، پیش­بینی نموده­اند که دانستن مفهوم پیشگیری از جرم در علم جرم­شناسی و نیز رویکرد سیاست جنایی نسبت به این موضوع، حایز اهمیت بوده و به فهم بهتر موضوع این رساله کمک خواهد نمود.

1-1- مفهوم پیشگیری در جرم­شناسی: پیشگیری در جرم‏شناسی، جلوگیری از بزهکاری با شیوه‏های گوناگونی‏ که بیرون از نظام کیفری به کار می‏روند، می­باشد؛ بنابراین، نقطه ثقل پیشگیری در جرم‏شناسی، تدابیر کنشی است. این تدابیر پیشگیرانه که به‏طور جدی نخستین‏ بار از سوی «انریکو فری» مطرح شد، از اقدام­های پیشگیرانه واکنشی جدا می‏شود. فری با بینشی‏ میانه‏رو و خوش‏بینانه یک رشته تدابیر دفاع اجتماعی را که هم‏زمان بتواند دربرگیرنده­ی فرد بزهکار و محیط اجتماعی باشد، پیشنهاد کرد. به عقیده وی در باور فردی‏ «محیط اجتماعی باید به‏گونه‏ای سازمان داده شود که پیشگیری از وقوع جرم‏ در آن محفوظ باشد».^[7] مفهوم جرم‏شناسانه­ی پیشگیری که در اندیشه‏ نامورانی چون فری بارور شده بود، در میان اندیشمندان امروزی نیز بازتاب‏ داشته است.

ریموند گسن، جرم­شناس فرانسوی، پیشگیری را مجموعه‏ اقدام­هایی، جز تدابیر کیفری، می‏داند که هدف غایی آن محدود کردن‏ گستره­ی جرایم، ناممکن ساختن، دشوار کردن یا کاستن امکان وقوع جرم‏ باشد. وی برای تشخیص اقدامات پیشگیرانه چهار معیار در نظر می­گیرد که عبارتند از: 1-1- اقدامی پیشگیرنده تلقی می­شود که هدف اصلی آن اقدام مؤثر علیه عوامل یا فرایندهایی است که در بروز بزهکاری و انحراف، نقش تعیین­کننده دارند؛ 2-1- اقدام­های پیشگیرانه، جمعی هستند یعنی مخاطب آنها کل جامعه یا بخش و گروه معینی از جامعه هستند؛ 3-1- اقدام­هایی پیشگیرانه خوانده می­شوند که قبل از ارتکاب اعمال بزهکارانه یا کجروانه اعمال شوند و نه بعد از ارتکاب آنها؛ 4-1- اقداماتی پیشگیرانه تلقی می­شوند که قهرآمیز و سرکوبگر نباشند.^[8]

بدین ترتیب، با توجه به آنچه درباره­ی پیشگیری در جرم‏شناسی گفته‏ شد، مولفه‏های این مفهوم عبارتند از: نخست، اقدام پیشگیرانه تدبیری است که قهرآمیز یا سرکوبگر نباشد؛ بنابراین، ضمانت اجراهای کیفری- چه با هدف سزادهی یا اصلاح و بازپروری و غیره- از گستره­ی مفهوم جرم‏شناسانه­ی پیشگیری بیرون می‏مانند.
دوم، اقدام پیشگیرانه، تدبیری است که به‏طور مستقیم به پیشگیری‏ اختصاص یافته باشد؛ در نتیجه، اثر نهادهایی چون «آموزش و پرورش» را تنها به‏طور نامستقیم و در کنار دیگر تدابیر و ابزارها می‏توان پیشگیرنده به شمار آورد.

سوم، اقدام پیشگیرانه اگر به ریشه‏کنی جرایم نیانجامد، باید از شمار آن‏ بکاهد. به دیگر سخن، پیشگیری از جرم در بردارنده­ی تدابیری است که بر «فرایند گذار اندیشه­ی مجرمانه به فعل» تأثیر بگذارد. جرم‏انگاری رفتارهایی‏ چون حمل اسلحه یا ضرب و جرح (برای پیشگیری از قتل) یا ولگردی و تکدی (برای پیشگیری از سرقت) نیز بر همین پایه انجام می‏شود.

چهارم، اقدام پیشگیرانه نه‏تنها از راه «فرایند گذار اندیشه به عمل» بر فرد تأثیر می‏گذارد، بلکه بر موقعیت­ها یا شرایط محیطی نیز موثر است. این مولفه می‏رساند که پیشگیری باید هم‏زمان در بردارنده­ی فرد و محیط پیرامون او باشد.^[9]

2-1- مفهوم پیشگیری در سیاست جنایی: سیاست جنایی به منزله یک رشته­ی مطالعاتی مستقل و میان رشته‏ای در علوم‏ جنایی، علاوه بر ابزارهای حقوق کیفری از یافته‏های جرم‏شناسی برای‏ پاسخ به پدیده­ی مجرمانه بهره می‏برد. ترجمان این پاسخ­ها در سیاست جنایی،‏ مفهومی به نام «پاسخ پیشگیرانه»است‏ که به دلیل تنوع به «پاسخ­های‏ واکنشی و کنشی»، تقسیم می‏شوند. «پاسخ­های پیشگیرانه کیفری»، یکی از مولفه‏های «مفهوم مضیق» سیاست جنایی است (سیاست کیفری) که در آن، پیشگیری از جرم صرفا با سرکوبی و اجرای مجازات محقق می‏شود (پیشگیری واکنشی) و پیشگیری کنشی در آن جایگاهی ندارد. پیشگیری‏ واکنشی در این مفهوم یکی از ابزارهای سیاست جنایی برای کنترل جرم است‏ که اصولا در انحصار دولت قرار دارد و به جامعه مدنی واگذار نمی‏شود. در نظام­های امروزی اصولا، دولت با جرم‏انگاری رفتارهای نقض­کننده نظم‏ عمومی و پیش‏بینی کیفرهای گوناگون، به مبارزه با بزهکاری و پیشگیری از جرم می‏پردازد. در مجموع می­توان گفت: پیشگیری در سیاست جنایی در بردارنده­ی شیوه‏های‏ گوناگونی است که برای جلوگیری از بزهکاری به کار می‏رود. این شیوه‏ها از دیدگاه علمی (جرم‏شناختی)، عبارت است از هر اقدام سیاست جنایی با هدف محدود ساختن امکان رویداد جنایی از راه ناممکن ساختن، دشوار کردن یا کاستن از احتمال وقوع آن، بدون اینکه در این راه بر تهدید کیفر یا اجرای آن تکیه شود.^[10]

با این تفسیر، رویکرد سیاست جنایی به پیشگیری از جرم تا حد زیادی به رویکرد جرم­شناسان در زمینه پیشگیری از جرم، نزدیک است.