ارزش خانواده بيش از هر چيز بر پايه مودّت و دوستي بين اعضاي آن، بخصوص زن و شوهر استوار است و اگر اين جريان بر اساس دوستي و تفاهم و بر کنار از خودخواهي ها ادامه يابد، به آرامش و سکون در کنار يکديگر و در نهايت به کمال انساني مورد نظر خواهد رسيد. در ميان مکاتب حقوقي، دين مبين اسلام، نظام معاشرتي ويژه اي در روابط مردان و زنان در دو حوزه اجتماع و نهاد خانواده تشريع کرده است که از سويي بر مباني انسان شناختي قرآن و اسلام استوار است و از ديگر سو، ناظر به اهداف و چشم اندازهايي است که اسلام براي اصيل ترين و بنيادي ترين نهاد اجتماعي يعني خانواده ترسيم مي کند.  (ترسلي،1382 ص 84 )

1-1-1- تعریف خانواده

1-1-1-1- معنای لغوی و اصطلاحی خانواده

معنای خانواده در فرهنگ فارسی معین اینگونه آمده است: مجموعة افراد دارای پیوند سببی یا نسبی که در زیر یک سقف زندگی می کنند و فرهنگ لغت عمید خانواده را " کوچک‌ترین واحد اجتماعی که شامل پدر، مادر، و فرزندان آن‌ها است" می داند. اما در معناي استعاري خود:" خانواده به‌ مجموعه چيزهايي که پيوند مشترک دارند يا از يک اصل و ريشه هستند اطلاق مي‌گردد، مثل خانواده‌هاي زبان‌هاي هندواروپايي، خانواده رسانه‌هاي جمعي يا خانواده فرهنگ و نظير آن." در ترمينولوژي حقوق نيز آمده که به: «واحد حقوقي و اجتماعي که لااقل از يک زن و يک مرد با رابطه زوجيت مشروع پديد آمده باشد» خانواده گفته مي‌شود.

خانواده به مفهوم محدود آن عبارت است از يك واحد اجتماعى، ناشى از ازدواج يك زن ويك مرد كه فرزندان پديد آمده از آنان خانواده را تكميل مى كند. تعريف ديگرى، خانواده را گروهى از افرادمى داند كه از راه خون ، زناشويي و يا فرزند پذيري با يكديگر ارتباط مي يابند و طي يك دوره ي زماني نامشخص ،باهم زندگي مي كنند.(بروس كوئن، 1378،ص127)

آنتوني گيدنز خانواده را گروهي از افراد مي داند كه با ارتباطات خويشاوندي مستقيماً پيوند يافته اند، و اعضاي بزرگسال آن مسئوليت مراقبت از كودكان را برعهده دارند. پيوندهاي خويشاوندي ارتباطات ميان افراد است كه يا از طريق ازدواج برقرار گرديده اند ، يا از طريق تبار كه خويشاوندان خوني (مادران ، پدران ، فرزندان ديگر ، پدربزرگها و غيره )را با يكديگر مرتبط مي سازد. و ازدواج عبارت است از پيوند جنسي از نظر اجتماعي به رسميت شناخته شده و پسنديده بين دو نفر بزرگسال.(گيدنز ،1383، ص 424)

1-1-1-2- مفهوم خانواده در اسلام

اسلام خانواده را گروهى متشكل از افراد، داراى شخصيت مدنى، حقوقى و معنوى معرفى مى كند كه هسته اوليه آن را ازدواج مشروع زن و مردى تشكيل مى دهند و نكاح عقدى است كه براساس آن رابطه زوجيت بين زن و مرد برقرار مى شود و در آن طرفين داراى وظايف و حقوق جديد مى شوند. ارتباط خويشاوندى در سايه نكاح پديد مى آيد و اعضاى آن روابط قانونى، اخلاقى و عاطفى دارند.

اساس تشكيل آن اين است كه زن و مردى مى كوشند اراده خود را بر تأسيس آن و قبول تكاليفى كه شرع براى آنها معين كرده است، محقق سازند. بر اين اساس خانواده يك تأسيس حقوقى به حساب خواهد آمد كه اعضاى آن با رشته خونى با هم پيوند پيدا مى كنند. (حقيقي، 1384 ، ص 2)

در اسلام بنيادي ترين واحد جامعه خانواده است واهميت ويژه اي به خانواده داده شده است, روح لطيف انسان همانند جسم او داراي نيازهايي است که در صورت تأمين آن ها به تکامل واقعي خواهد رسيد. به همين دليل محبوب ترين چيز نزد خداي تعالي مسأله ازدواج است؛ تا آنجا که حضرت رسول مي فرمايد: "النکاح سنتي و مَن رَغَبَ عَن سُنَتي فَلَيس مِني"^[1] .

مسأله زوجيت در قرآن کريم ، حتي براي اشيا نيز مطرح شده است ، خداوند در اين باره مي فرمايند : "مِن کُل شيءٍ خلقنا زوجٍ"^[2] يعني مسأله زوجيت فقط در مورد انسان ها و يا ساير موجودات نيست بلکه براي اشيا نيز اين مسأله صدق مي کند .

دلايل اهميت خانواده در اسلام :                       

1-         مسأله توليد مثل

2-         مسأله کسب استقلال

3-         حفظ عفت و مصونيت از گناه

4-         ايجاد آرامش و تأمين اجتماعي (حقيقي، 1384 ، ص 14)

1-1-1-3- مفهوم خانواده در قانون

ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ آن از ﺣﻴﺚ ﺗﺮﺗﺐ آﺛﺎر و اﺣﻜﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ از اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ. در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ رواﺑﻂ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده، ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ از ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲﺧﻮرد. در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﮔﺴﺘﺮده داﺷﺖ و ﺣﺘﻲ اﻓﺮاد ﻳﻚ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻧﻮاده واﺣﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻔﻬﻮم ﮔﺴﺘﺮده ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ، ﻋﺮﻓﺎً، ﺧﺎﻧﻮاده از ﭘﺪر، ﻣﺎدر و اوﻻد ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﮔﺮدد. ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮﺧﻲ از ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن دو ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﺧﺎﻧﻮاده را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ: 1ـ ﻧﻜﺎح؛ 2ـ راﺑﻄﻪ ﭘﺪر و ﻓﺮزﻧﺪي ﻳﺎ ﻧﺴﺐ (ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن، 1375، ج 1، ص 4).

ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮاده، ﻣﻔﻬﻮم ﮔﺴﺘﺮده و ﻋﺎﻣﻲ را در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ و ﮔﺎه ﺑﺮ ﻋﻜﺲ، ﻣﻔﻬﻮم آن را ﻣﺤﺪود ﻛﺮده اﺳﺖ. ﻣﺜﻼً در ﻣﺎده 861 ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ارث، دو اﻣﺮ ﺳﺒﺐ و ﻧﺴﺐ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه، ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎﻧﻮاده را در ﺗﻮارث اﻳﺸﺎن داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ. در اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم، ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺴﺒﻲ و ﺳﺒﺒﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻜﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ. ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺴﺐ، ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻴﻦ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻮﻟﺪ اﻧﺴﺎﻧﻲ از اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺳﺒﺒﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻌﻠﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺑﻴﻦ زن و ﺷﻮﻫﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﻜﺎح داﺋﻢ ﺑﻴﻦ زن و ﻣﺮد ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ (ﺷﻬﻴﺪي، 1358، ص9).

 در ﻣﺎده 1105 ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻛﻪ اﻋﻼم ﻣﻲدارد «در رواﺑﻂ زوﺟﻴﻦ رﻳﺎﺳﺖ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮ اﺳﺖ»، ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎص ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻣﻌﻤﻮﻻً زن و ﺷﻮﻫﺮ ﺑﺎ اوﻻد ﺧﻮد زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺪر رﺋﻴﺲ ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ.

در ﻛﺘﺎب ﻧﻬﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ (در ﺧﺎﻧﻮاده) ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻓﺼﻞ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه و ﻣﻨﺤﺼﺮاً در ﻣﻮرد اﻧﻔﺎق و اﺣﻜﺎم آن ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ، ﺧﺎﻧﻮاده از ﺣﻴﺚ اﻋﻀﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪه آن که ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻔﻘﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻮرد ﺣﻜﻢ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ، در ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم و ﺧﺎص ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ. زﻳﺮا ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻟﺰام ﺑﻪ اﻧﻔﺎق اوﻻد و ﻫﻤﺴﺮ در ﻣﻮاد 1195و 1199ﺣﻜﻢ ﻧﻔﻘﻪ اﻗﺎرب ﻧﺴﺒﻲ در ﺧﻂ ﻋﻤﻮدي اﻋﻢ از ﺻﻌﻮدي ﻳﺎ ﻧﺰوﻟﻲ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ اﻧﻔﺎق ﺑﻪ ﺳﺒﺐ راﺑﻄﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي اﺳﺖ و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در اﺣﻜﺎم ارث و اﻧﻔﺎق، ﺧﺎﻧﻮاده در ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود.

ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻧﻮن از اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﻧﻤﻲﺗﻮان در اﻳﻦ ﻣﻮرد از ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻮّﺳﻊ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد، ﻻﺟﺮم در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻳﺎ ﺿﻤﻨﺎً اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ روﺷﻦ ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻜﻢ، ﭼﻪ ﻓﺮد ﻳﺎ اﻓﺮادي از ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺴﺘﻨﺪ، ﻣﺜﻼً در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻴﻤﻪ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، اﻓﺮاد ﺗﺤﺖ ﺗﻜﻔّﻞ ﺷﺨﺺ ﺑﻴﻤﻪ ﺷﺪه اﺻﻠﻲ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮاده او را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ، ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻫﻤﺴﺮ، ﻓﺮزﻧﺪ، ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﻴﻤﻪ ﺷﺪه اﺻﻠﻲ. (نظری ، 1386، ص 80)

1-1-2- نقش و اهميت خانواده

خانواده بستري است كه در آن فرد رشد يافته و از موجودي ضعيف و ناتوان به انساني با شخصيت تبديل مي شود، چرا كه خانواده نخستين محيط اجتماعي است كه فرد در آن قرار مي گيرد و والدين و اطرافيان كودك نخستين انسانهايي هستند كه با وي ارتباط برقرار مي كنند. با توجه به اهميت اساسي اين دوران در يادگيري^[3]، بسياري از اعمال ، انديشه ها ، احساسات و جهت گيريهاي فرد در بزرگسالي ريشه در خانواده و دوران كودكي او دارد.

در طول تاريخ تلاش هاي زيادي براي حذف خانواده صورت گرفته است، حتي جوامعي نيز سعي در از ميان برداشتن ضرورت مقررات قانوني و مذهبي ازدواج داشتند. ولي به زودي به مشكلات و پيامدهاي اين طرز زندگي زناشويي واقف گشته و به تدريج مجبور شدند به امر ازدواج جنبه ي قانوني داده و مقررات جديدي را براي حفظ خانواده به عنوان سلول زندگي اجتماعي مورد توجه قرار دهند.( وثوقي،۱۳۸۶ ،ص122)

نهاد خانواده در همه جوامع، از مذهبى و غير مذهبى پذيرفته شده و در جوامع گوناگون داراى نقش، پايگاه و منزلت‏هاى گوناگون است و در حيات اجتماعى مردم نقش و تأثيرى فراوان دارد. خانواده هسته اول همه سازمانها و نهادهاى اجتماعى است همه نقش هاى مربوط به ايجاد تمدن و رشد و شكوفايى انسانيت به آن مربوط مى شود و نيز همه سنت ها، عقايد و آداب و ويژگى هاى فردى و اجتماعى از طريق خانواده به نسل جديد انتقال مى يابد.

نخستین وظیفه هنجارهای اخلاقی یک جامعه تنظیم روابط دو جنس مرد و زن بر پایه های مناسب آن است. انسانی ترین عمل تنظیم این روابط ، همان ازدواج است که می توان را به عنوان اتخاذ زن و مرد برای بهبود و پیشرفت آینده تعریف کرد و خانواده بعنوان یکی از نهادهای اجتماعی برای تأمین اساسی ترین نیازهای انسان و جامعه نهادینه شده است، از این رو تعریفی دقیق از زندگی مشترک در این مقوله از مفاهیم اساسی است . زندگی مشترک تنها در تأمین و رفع نیازهای مادی و اقتصادی و تدوام نسلی نیست ، بلکه حس مشارکت و تفاهم برای تأمین وسعت نگرش و امکان دستیابی به فرصتهای بیشتر است . به بیان دیگر زندگی مشترک مبتنی برقرارداد بین زن و مرد برای ارضاء نیازهای خود و به تبع آن انجام کارکردهای خانواده می باشد (ستوده، بی تا، ص205)

اهّم وظايف خانواده عبارت اند از:

ـ تنظيم رفتار جنسي و زاد و ولد 

ـ مراقبت و محافظت از كودكان، ناتوانان و سالمندان

ـ اجتماعي كردن فرزندان

ـ تثبيت جايگاه و منزلت اجتماعي

‌ــ فراهم آوردن امنيت اقتصادي(كوئن، 1378 ص131)

1-1-3- تعریف حقوق خانواده

حقوق به مفهوم عام مجموعه مقررات، قواعد و اصولی است که روابط و مناسبات مختلف بین اجتماعات و افراد و آحاد مردم را به نحو متقابل تنظیم می کند.حقوق خانواده بخش مهمی از این دستاورد عظیم خرد است که در طول قرون و اعصار مختلف در بستر بی انتهای تاریخ به وسعت کل بشریت سیلان و صیقل یافته و بشر متمدن امروز در سایه این پویش تاریخی در این عرصه اجتماعی، از نظمی تا حدودی استوار و قابل اتکاء برخوردار است.(حسینی،۱۳٩2 ،ص2)

ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺪارد ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ در ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺎﻟﻢ و ﻣﻨﻀﺒﻂ ﻛﻪ در آن اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ، ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﻋﺘﻘﺎدي رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﺷﻮد، در زﻧﺪﮔﻲ آﻳﻨﺪه ﻓﺮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ، ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ دوﻟﺖ در ﻫﻤﻪ ﺟﻮاﻣﻊ، ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺣﻘﻮق ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﻔﻆ ﻛﻴﺎن و دوام آن اﺳﺖ. اﺻﻞ دﻫﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان اﻋﻼم ﻣﻲدارد «از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮاده واﺣﺪ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ، ﻫﻤﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﻘﺮرات و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰيﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﻬﺖ آﺳﺎن ﻛﺮدن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎﻧﻮاده، ﭘﺎﺳﺪاري از ﻗﺪاﺳﺖ آن و اﺳﺘﻮاري رواﺑﻂ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺣﻘﻮق و اﺧﻼق اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ.».ﺑﻨﺪ 3 ﻣﺎده 61 اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻣﺼﻮب 1948 ﻧﻴﺰ اﻋﻼم داﺷﺘﻪ «ﺧﺎﻧﻮاده رﻛﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ و اﺳﺎﺳﻲ اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖ و ﺣﻖ دارد از ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ و دوﻟﺖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮد».

با ایجاد عقد نکاح صحیح با کلیه شرایط معتبر شرعی و قانونی بین زن و مرد، حقوق و وظایفی بین زن و شوهر ایجاد می شود که رعایت آن در ثبات و استحکام نظام خانواده تأثیر اساسی دارد که از آن به «آثار نکاح» یاد می کنند. بخشی از این حقوق و تکالیف مربوط به امور مالی و بخشی دیگر به امور غیر مالی و حمایتهای امنیتی و حیثیتی مربوط می شود. در این زمینه در حقوق اسلامی راجع به تقسیم وظایف زوجین تفاوتهایی دیده می شود که نه تنها خاستگاه تبعیض ندارد، بلکه در نظام قانونگذاری کاملاً مستند بر مبانی خاص است و قابلیت تأمل و توجیه عقلایی دارد و دّقت و تیزبینی تام شریعت را بر پایه حکمت و عدالت و رأفت و رحمت در گستره حقوق خانواده روشن می سازد. در این نظام، ضرورت ریاست بر اساس اجرای احسان و عدالت و معاشرت بر اساس معروف به دور از هر گونه تعدّی و تفریط، ضرر و بغی، خشونت و تحکّم قابل توجیه و حمایت است و این اندیشه چون معطوف بر نیازهای عاطفی و روانی انسان است، فقط در قالب استیفای حقوق صرف خلاصه نمی شود. (ترسلي،1382 ،ص85)