‏وقف در لغت به معنی ایستادن و پایندگی و اصطلاحا حبس کردن عین ملک یا مالی است که منافع آن در امور عام المنفعه مصرف شود ( ماده 55 قانون مدنی)  وقف (جمع آن اوقاف) کلمه‌ای عربی است که در لغت به معنای محدودیت و ممنوعیت به کار میرود و در دین اسلام، اصطلاحی است، دال بر حفظ و نگهداری اموالی خاص جهت بکارگیری منافع آن در کارهای انسان دوستانه و امور خیریه، به شرط آن که منافع، فقط در هدف یا اهداف تعیین شده‏برای آن مصرف شود. (صادقی گلدر، 1385: 15)

2-1-2 مفهوم وقف

حسن بن یوسف حلی، معروف به علامه‌یحلی ( 648-726) در کتاب تبصره ‏المتعلمین می‌گوید: وقف آن است که اصل مال را نگهدارند و تا هست منافع  آن را در راه خیر صرف کنند. ‏می‌دانیم خیر، کار نیکی است که به سامان فرد و اجتماع کمک کند. عده‏ای نیز این تعریف را منبعث از حدیثی می‌دانند که از نبی اکرم (ص) در جواهر الکلام نقل شده که فرمود: حبس الاصل و سبل المنغعه. این تعریف ما را به یک ویژگی مهم در وقف که همانا استمرار و دوام باشد رهنمون می‌کند و به سخن دیگر، وقف در مورد املاک و اموال ماندگاری به کار می­رود که بتوان درآمدها و عایداتی از آن بدست آورد و در موارد مشخص مصرف نمود. بنابراین ، زمین و ساختمان بیشتر مورد وقف قرار می­گیرند تا اشیای دیگر، هرچند در مورد کتاب ، ابزار کشاورزی ، احشام ، سهام و اوراق بهادار و پول نیز وقف وجود دارد ( ابراهیم حسن، 1422، 34).

2-1-3 اقسام وقف

وقف به اعتبار موقوف علیه به عام و خاص تقسیم می‌شود. وقف عام، وقفی است که مقصود از آن امور خیریه است و مخصوص دسته و طبقه معینی نیست مانند وقف بر فقرا، وقف بر طلاّب و مدارس و مساجد، و مقابل آن وقف خاص است و آن وقفی است که مخصوص دسته معین و خاصی است، مانند وقف بر اولاد یا افراد و یا طبقه­ای خاص ازمردم(ماده 58 قانون مدنی).

2-2 نگاهی به وقف در قبل از اسلام

هر چند قبل از اسلام وقف به معنای دقیق کلمه وجود نداشت ولی انواعی از تخصیص اموال و املاک به معابد و امور خیریه و افراد وجود داشته که از جهاتی شباهت‌هایی با وقف داشته‌اند. از جمله در بخشی از کتاب دانیال نبی که به زبان سامی است چنین آمده است: «گناهان خود را به ( صیدقا ) و خطایای خود را بر احسان نمودن بر فقیران فدیه بده» ، اما شافعی در رساله امام ، جلد سوم ص 275، می­گوید: تا انجا که دانسته ام مردم جاهل بت خانه و زمینی را برای خدا حبس نکرده‌اند و حبس تنها از طرف مسلمین صورت گرفته است( شافعی، ج3، ص275).

دکتر الکبی سید رفقد بیان امام شافعی می‌گوید:  ظاهرکلام وی چنین می‌رساند که مفهوم انواع حبس در میان امت­های پیش از اسلام به طور کلی ناشناخته بوده، ولی این معنی حقیقت ندارد زیرا حبس پیش از اسلام نیز معروف بوده گرچه به نام حبس یا وقف نامیده نمی­شده است. امتها با اختلاف ادیان و معتقداتشان با انواعی از تصرفات مالی آشنا بودند که از حیث مفهوم دور از حدود معنای وقف اسلامی نبود... اوقاف ابراهیم خلیل (ع) که تا امروز نیز باقی است خود بهترین دلیل است بر وجود وقف قبل از اسلام و نیز هنگام فتح شوش در بقعه دانیال نبی سندی به دست آمده که به موجب آن گنجی برای پرداخت وام‌های بدون ربح اختصاص یافته بود و خلیه دستور داد که گنج به دست آمده به بیت المال منتقل شده است، طبق دستور مندرج در سند عمل شود (الطرسوسی، متوفای 758، ه. ص 168).

2-3 پیشینه تاریخی وقف در جهان اسلام

‏طبق مدارک تاریخی، نخستین وقف در اسلام، توسط پیامبر اسلام (ص) انجام شد. آن حضرت در سال سوم هجرت پس از جنگ احد، هفت بوستان و مزرعه‌یآباد را به نام بساتین السبعه که به ایشان هدیه شده‏بود وقف نمودند و تولیت آن را پس از رحلت خود به حضرت فاطمه واگذار کردند. این بوستان‌ها متعلق به یک یهودی به نام مخیریق بود که در جنگ احد به یاری پیامبر آمد ه‏بود، مخیریق نامی از اغنیای احبار یهود بنی قینقاع اسلام آورده ‏است که به صف مجاهدان اسلام پیوست و وصیت کرد که اگر کشته شد، دارایی اش را در اختیار حضرت محمد (ص) قراردهند تا به هر خیر که خدایش فرموده‏ و خود خواهد هزینه کند(خطیبی،1390: 23).

به طورکلی در دوران بعد از اسلام نیز هر وقت امنیت و آرامش نسبی پدیدار می‌شد، زمامداران و وزراو مردم ثروتمند انسان دوست، دست به فعالیت‌های عام اامنفعه می‌زدند و یا مبادرت به وقف املاک ود می‌نمودند. ‏عواید موقوفات معمولا برای نگهداری مسجد، مدرسه یا بیمارستان به مصرف می‌رسید، فقط در ادوار متاخر، وقف کردن ملک برای افراد یا خاندان‌ها افزایش یافت(همان، 25).

2-3-1   وقف در قرآن

در فقه، هر چند به کتاب العطیه، السکنی، العمری و الحبس، از نوع وقف اشاره شده است . و در کتاب الحسبه مسائلی از مسوولیت‌های حاکمان در اداره‌ی وقف اشاره کره‌اند، اما درقرآن کریم آیه‌ای که بر وقف و احکام فقهی آن، صراحت داشته باشد وجود ندارد، ولی موضوعات دیگری مطرح شده است. این عناوین مانند: بر، خیر، احسان، معروف، انفاق، صدقه، بویژه باقیات الصالحات و عطایای بعد از مرگ است که با وقف انطباق دارد و یکی از مصادیق روشن این عناوین می‌باشد. زیرا وقف از بهترین نیکی‌ها و احسان‌ها و کارهای معروف و پرکردن خلاها (انفاق) و تنها صدقه‌ی جاریه‌ای است که پایدار می‌ماند و با مصرف یکبار آن از بین نمی‌رود و پس از فوت واقف خوبی‌های آن تمام نمی‌شود. به همین دلیل در فرهنگ اسلامی از وقف به عنوان صدقات جاریه و عناوین دیگر یاد کرده‌اند( شاهد خطیبی، 1390)

2-3-2 وقف در سیره پیامبر اسلام

رفتار و شیوه‌ی یبامبر اکرم (ص) به صورت قول یا فعل در رواج و گسترش وقف در جامعه‌ی اسلامی دارای اهمیت فراوانی است. به موجب تأکیدی که آن حضرت به مساله‌ی وقف و نتایج مثبت آن در جامعه داشتند، بسیاری از مومنین سعی می‌کردند بخشی از امکانات مالی خود را وقف امور خیریه کنند( بخاری به نقل از پایگاه اطلاع رسانی سازمان اوقاف و امور خیریه).

پیامبر اکرم می‌فرمایند:

«ان مما یلحق المومن من عمله و حسناته بعد موته عنما نشره و ولدا صالحا ترکه و مصحفا ورثه او مسجدا بناه اوبیتا لابن السبیل بناه او نهرا اجراه و صدقه اخرجها من ماله فی صحه و حیاته و نلحقه من بعد موته»:چند چیز است که بعد از مرگ مومن پائاش آن‌ها به او می‌رسد: علمی که از خود به یادگار گذاشته است، فرزند صالحی که جانشین خوبی برای او باشد و قرانی که به ارث گذاشته باشد یا مسجدی که ساخته است یا نهری مه آن جاری ساخته است. یا صدقه‌ای که در حیات خود انجام داده است.

از این حدیث می‌توان سه مساله را بیان کرد: ا - وقف اموال، ارزش علم و فرزند صالح در یک ردیف ذکرشده‏است . ٢- ‏در ط ول تاریخ اسلام، ارتباطی جدایی ناپذیر بین وقف اموال، دانش و فرزند صالح وجود داشته است. ٣-‏وقف اموال باعث دستیابی انسان به دانش و فرزند صالح می‌شود. (نهج الفصاحه، ص183)