از محیط پایدار تا معماری پایدار

مفهوم محیط پایدار حرکت از نگرش محدود به جنبه‌های صرفاً طبیعی اکولوژی به مطالعه همه‌جانبه محیط، یا به تعبیر برخی از نویسندگان، بوم‌شناسی کامل است. مهم‌ترین حوزه‌های علمی خارج از روان‌شناسی که در مراحل اولیه تکوین روان‌شناسی محیط دخیل بود معماری و مهندسی برای محیط طبیعی بود. در معماری، طراحان ناراضی از طراحی بر مبنای نظر شخصی به سمت طراحی کاربرد محور و از طراحی محصول به فرایند طراحی روی آورند. در مهندسی و ارگونومی یا مهندسی عوامل انسانی نیز با توجه بیشتر به استفاده از ابعاد انسانی، همین جهت‌گیری پدیدار شد. تعریف کلی واژه نگرش همه‌جانبه و متوازن به عوامل مؤثر بر فرآیند تحولات یک زمینه علمی خاص است. در قطعنامه کنفرانس ریودوژانیرو در سال 1992 تحت عنوان دستور کار 21، هشت اصل اجتماعی اقتصادی و محیطی به تصویب رسید که هدف آن حفظ کره زمین از صدمات و آلودگی‌های محیطی و بالا بردن کیفیت زندگی است (United Nations; 1992). هشت اصل قطعنامه ریو عبارتند از:

ـ تأمین سرپناه برای همه

ـ بهبود مدیریت اسکان در شهرها

ـ ارتقاء برنامه‌ریزی و مدیریت کاربری زمین

ـ تأمین زیرساخت‌های شهری همساز با محیط

ـ ارتقاء فناوری کم مصرف، انرژی تجدیدناپذیر و سامانه‌های حمل و نقل پاسخگو

ـ کمک به کشورهای در معرض خطر برای برنامه‌ریزی مقابله با سوانح طبیعی

ـ ارتقاء فعالیت‌های صنایع ساختمانی

ـ توسعه منابع انسانی

در سال 1993 در کنگره جهانی معماران که در شیکاگو تشکیل شد (UIA; 1993). طراحی پایدار با برداشت از مباحث دستور کار 21 به ترتیب زیر به طراحان سراسر جهان توصیه شد:

ـ قرار دادن پایداری محیطی و اجتماعی در محور مسئولیت‌های حرفه‌ای معماران

ـ توسعه و تداوم رشد طراحی معماری، رویه‌ها، محصولات، خدمات و استانداردها در جهت امکان به‌کارگیری معماری پایدار

ـ آموزش کارکنان دفاتر صنایع ساختمانی، کارفرمایان، دانشجویان و عموم مردم درباره اهمیت طراحی پایدار

ـ تدوین سیاست‌گذاری‌ها، مقررات ساختمانی دولتی و تجاری در جهت اطمینان از متداول شدن طراحی پایدار

ـ ترفیع عناصر محیط انسان ساخت موجود و آینده برای طراحی، تولید و بازیافت، در جهت استانداردهای طراحی پایدار

همان‌گونه که در مفاد این قطعنامه‌ها دیده می‌شود در مقابل توصیه‌های کلی و پراکنده برای ترویج معماری پایدار، کمتر به تعریف دقیق و معیارهای روشن برتری این‌گونه معماری اشاره می‌شود. در سال‌های اخیر تحت عنوان کلی معماری پایدار و شعارهای کلی قطعنامه‌های جهانی طیف وسیعی از طرح‌های روستایی همساز با محیط‌های بومی تا ساختمان‌های اداری مدرن شهرهای بزرگ، با طرح برخی از اهداف معماری پایدار، زیر این عنوان جای گرفته‌اند. این تنوع برداشت از مفهوم معماری پایدار برخی از منتقدان را به این نتیجه رسانده است که این مفهوم نباید به منزله نسخه پیچیده تلقی شود بلکه باید رویکردی به‌حساب آید که در سال‌های آینده با نگرش متوازن به عوامل مؤثر بر شکل‌گیری محیط انسان ساخت به تعریف جدیدی از معماری تبدیل شود (Guy and Farmer; 2001). با این نتیجه‌گیری طراحی پایدار، با پیروی از مفهوم بوم‌شناسی کامل، از طراحی صرفاً کالبدی به تدوین ضوابط طراحی همه‌جانبه و توجه به توازن عوامل مؤثر بر طراحی تغییر جهت داده است. براساس مفهوم بوم‌شناسی کامل یا نگاه همه‌جانبه به عوامل مؤثر بر طراحی، معماری پایدار را می‌توان با سه عامل مؤثر طبیعی، فرهنگی و فناوری مورد بررسی قرار داد (Williamson etal..; 2003). در این تقسیم‌بندی تصویر ذهنی محیط طبیعی از مطالعه عوامل طبیعی یک مکان، چرخه طبیعی زندگی موجودات زنده آن مکان و توازن میان این عوامل، قابل دریافت است. تصویر فرهنگی معماری پایدار از مطالعه فرهنگ‌های محلی، روح مکان و تأثیر عوامل محیطی بیرونی، تحلیل اقتصادی و مدیریت بحران به‌دست می‌آید. در این صورت معماری پایدار علاوه بر پاسخگویی به اهدافی محدود همچون همساز شدن با محیط طبیعی و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، از فرم‌ها و مصالح همساز با سیمای فرهنگی محیط و سنت ساخت رایج در هر مکان نیز بهره می‌گیرد و در عین حال با بومی ساختن فناوری از جدیدترین یافته‌های علمی در جهت پایدار ساختن معماری استفاده می‌نماید.

جدول (3ـ1): سه معیار اصلی مفهوم پایداری در معماری (Williamson etal..; 2003).

در مفهوم طبیعی معماری پایدار نکته اصلی هماهنگی با طبیعت به‌جای اقدام برخلاف شرایط طبیعی و پیشگیری از آلودگی‌های محیطی است. مک هارگ (1969) از دیدگاه برنامه‌ریزی منطقه‌ای به شناسایی مکان‌هایی که از جهت کشاورزی، جنگل‌کاری، اوقات فراغت و شهرسازی مناسب‌اند، پرداخته است. در مقیاس معماری، طراحی با طبیعت شامل ضوابطی است که با تشخیص مواردی چون میزان تابش آفتاب، وزش باد، درختان سایه‌دار و غیره، چگونگی شکل‌دهی به محیط طبیعی زندگی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. استفاده از عناصر ساختمانی که بدون به‌کارگیری وسایل الکتریکی در تابستان سایه زیاد و در زمستان سایه کم ایجاد می‌کنند و تنها در زمان‌های مناسب ساختمان را در سایه قرار می‌دهند، ساختمان را با طبیعت هماهنگ می‌سازد. به این ترتیب تصور طبیعی از پایداری معماری که برگرفته از بوم‌شناسی کامل است، کنترل فعالیت‌های انسان و معماری در جهت هماهنگی با طبیعت و باور به این نکته است که طبیعت بهترین تأمین کننده نیازهای انسان است. حاصل این هماهنگی با طبیعت تأمین سلامتی روحی و زیبایی طبیعی محیطی است (Day; 2000). سلامتی روحی و روانی از طریق تقلیل اضطراب و فشار عصبی و زیبایی طبیعی از طریق کاربرد مصالح و رنگ‌های همساز با طبیعت حاصل می‌شود. براساس این دیدگاه، معماری ضمن فراهم آوردن سرپناه برای انسان به‌گونه‌ای شکل می‌گیرد که حداقل تأثیر منفی را بر طبیعت دارد و در آن نزدیکی با طبیعت، علاوه بر نیازهای فیزیکی، سلامتی روحی و روانی انسان را تأمین می‌کند.

معیار فرهنگی مفهوم پایداری معماری بیانگر تعریفی از روح مکان (Genus Loci) است که معماری جزئی از آن است (نوربرگ شولتز، 1382). این تصویر بازتابی از دیدگاهی مردم‌شناختی است که مردم را از جهت فرهنگی با مکان مرتبط می‌داند و به این باور اتکا دارد که توجه به فرهنگی محلی بهترین عامل پایدار ساختن معماری است. پایداری در این معیار به‌معنای حفاظت از روح مکان و توجه داشتن به محدودیت‌ها و امکانات مورد نیاز آن است. پایداری یک بنا به پایداری مکان و ساکنان آن وابسته است، به ترتیبی که ساکنان با مکان زندگی و معماری آن در تعامل‌اند و از آن انتظاراتی دارند که با ساکنان مکان‌های دیگر متفاوت است. ماهیت نمادین و زیباشناختی معماری به‌دلیل پاسخگو بودن به فرهنگ بومی و روح مکان و استفاده از مصالح، رنگ و فرم‌های محلی و ارتباط معماری با محیط خود، بر تفاوت میان مکان‌ها مبتنی است. براساس نظر کریستوفر الکساندر در کتاب تئوری جدید طراحی شهری (1373) توسعه‌های جدید در محدوده شهرها باید ترمیم کننده مکان‌هایی باشند که از اقدامات نامناسب قبلی صدمه دیده‌اند. با این نگرش، ساختمان‌های جدید می‌توانند به‌گونه‌ای در تداوم با بناهای قبلی قرار گیرند که ضمن احترام به فرهنگ گذشته، بیانگر معماری زمان خود باشند. استیل (1997) برخی از کارهای حسن فتحی را نمونه‌هایی الهام گرفته از معماری گذشته و طراحی برای زندگی امروز می‌داند. در معیار فرهنگی مفهوم پایداری، جنبه‌های فرهنگی از حس مکان و درک فرهنگ بومی و جنبه‌های اجتماعی از مشارکت مردم در شکل‌دهی به محیط زندگی حاصل می‌شود (Guy and Farmer; 2001). هدف کلی این معیار تصور جامعه‌ای سالم و با هویت مکانی خاص است.

معیارهای فناوری معماری پایدار بر راه‌حل‌های ابتکاری پاسخ به مسائل اجتماعی، اقتصادی و محیطی مبتنی است. در این مفهوم پایداری معماری در توسعه ابزار فنی بهره گرفتن از امکاناتی است که در ظاهر ممکن است مسئله به نظر برسند و موفقیت آن در استفاده از علوم اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی برای تحلیل شرایط مختلف و تدوین طیفی از راه‌حل است. کاهش مصرف انرژی در ساختمان، درجه حرارت داخلی مناسب و میزان نور کافی و تقلیل هزینه‌های راهبردی و نگهداری ساختمان از جمله مسائل این معیار است که پرداختن به آن‌ها به متخصصان رشته‌های مربوطه نیاز دارد. خردگرایی و کارایی در برنامه‌ریزی، استفاده از مواد و مصالح مناسب و سامانه‌های علمی کلید دست یافتن به راه‌حل هستند. بیان نمادین و زیباشناختی فنون در معماری معاصر از طریق استفاده از شیشه، استیل، پانل‌های پیش‌ساخته آلومینیومی در نما که ویژگی آن‌ها سبکی و عمر طولانی است، قابل دست یافتن است. ابزارهای فعال و غیرفعال صرفه‌جویی در مصرف انرژی از قبیل دیواره‌های دوجداره خارجی، شیشه‌های فیلتر شده، سایبان‌های قابل تنظیم و باطری‌های ذخیره انرژی خورشیدی و کنترل خودکار و هوشمند نور، گرمایش و سرمایش ساختمان قابل دریافت است. این امکانات فنی از مقیاس خانه‌ای کوچک تا کارخانه‌ها یا ساختمان‌های اداری بزرگ قابل برنامه‌ریزی و اجرا هستند. تأکید معماران طرفدار این دیدگاه بر این است که فناوری با هر پروژه ساختمانی در هر مکانی قابل تطبیق است. در دهه‌های گذشته با تأکید بر هریک از سه گرایش و معیار تعریف معماری پایدار و یا ترکیبی از دو یا هر سه آن‌ها ساختمان‌های زیادی در کشورهای مختلف ساخته شده است. بخش زیادی از مطالعات معماری پایدار برای طراحی و اجرای ساختمان‌ها به معیار اولیه و حوزه اکولوژی طبیعی محدود شده است. در این مطالعات چگونگی استفاده از انرژی‌های فعال و غیرفعال طبیعی و چگونگی طراحی برای صرفه‌جویی در مصرف انرژی‌های غیرقابل تجدید موردنظر پژوهشگران بوده است. در این‌خصوص نشریات علمی و کتاب‌های فراوانی منتشر شده است که مقالات پژوهشی و آثار معماری را معرفی می‌نمایند. به‌نظر می‌رسد در رشته معماری مبنای نظری نگرش به پایداری، می‌تواند ترکیبی از تفکر کمی و کیفی باشد که در آن به تمامی عوامل مؤثر بر برنامه‌ریزی و طراحی معماری با یکپارچگی و توازن توجه شود. اهمیت پرداختن به مفهوم معماری پایدار، علاوه بر استفاده مستقیم در طراحی معماری، در کاربرد مفاهیم آن در تدوین ضوابط راهنمای طراحی و مقررات ساختمانی است. هرچند که «ضوابط راهنمای طراحی»، «مفهوم‌نگر» و «مقررات ساختمانی»، «اجراگر» هستند هردو می‌توانند از جنبه‌هایی از مطالعات معماری پایدار بهره برند (Williamson etal..; 2003).

3ـ2ـ مبانی طراحی پایدار

پایداری مفهومی پویا است و تأکید بر بهره‌گیری از منابع در حالتی ماندگار دارد. هدف شهرهای پایدار امروز بر پایه تفکرات گذشته استوار است. شهرها در گذشته بهترین نمونه‌های پایداری را در خود متجلی ساخته‌اند. توجه به محدودیت‌های اکولوژیک محل نظیر آب، توسعه متناسب و سازگار با طبیعت، صرفه‌جویی در منابع، استفاده از مواد مصالح بومی، ابداع روش‌های مناسب برای ادامه حیات نظیر قنات و بادگیر و استفاده هنرمندانه از آب و گیاه با هدف تلطیف هوا و ایجاد مناظر مطبوع در فضاهای عمومی و اطراف شهرها، همگی نمونه‌هایی از عوامل مؤثر در این پایداری بوده‌اند (بحرینی، 1376).

پایداری را می‌توان در سطوح و مقیاس‌های مختلف تحقق بخشید در سطح بین‌المللی، برنامه محیط زیست ملل متحد (UNEP) و اتحادیه بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN) درصدد گسترش و بسط مفهوم پایداری هستند در سطح ملی، کمیته‌ها و شوراهای توسعه پایدار تشکیل یافته‌اند و در برخی کشورها، در سطح ایالت‌ها نیز مطرح می‌باشد.

در تعریف توسعه پایدار شاید بهتر آن باشد به تعریفی ساده و فرایندگرا بسنده گردد که رفاه نظام‌گرایانه‌ی بلندمدت را مدنظر قرار دهد. «توسعه پایدار آن نوع توسعه‌ای است که سلامت انسان و نظام‌های اکولوژیکی را در بلندمدت بهبود بخشد» (بحرینی و مکنون، 1380).

هدف اصلی توسعه پایدار، تأمین نیازهای اساسی، بهبود ارتقای سطح زندگی برای همه، حفظ و اداره بهتر اکوسیستم‌ها و آینده‌ای امن‌تر و سعادتمندتر می‌باشد. اعتقاد عمومی بر این است که ابعاد اجتماعی توسعه پایدار باید دارای همان وزن و اهمیت باشد که اهداف زیست محیطی آن دارند. توسعه پایدار نمی‌تواند بدون تفکر دقیق و محسوب داشتن امکانات انسانی اتفاق بیافتد. سیاست‌هایی که بدون درنظر گرفتن سیستم سکونت‌گاه‌های انسانی که توسعه در آن اتفاق می‌افتد؛ نمی‌تواند با موفقیت به اجرا درآیند. انسان، اجتماع و محیط زیست به‌عنوان ارکان اصلی در فرایند توسعه پایدار در سه حیطه دارای مضامین عمیقی است؛ پایداری محیطی، پایداری اقتصادی و پایداری اجتماعی.

فرمت ورد قابل ویرایش

تعداد صفحات: 56

فصل دوم مبانی نظری و پیشنه تحقیق جهت نوشتن فصل دوم پایان نامه ارشد و دکتری

همراه با رفرنس نویسی و پاورقی داخل متن

منابع فارسی کامل

منابع انگلیسی کامل