درجوامع اولیه نظامهای اقتصادی غالبا براساس تامین نیازهاشکل گرفته اند،وفعالیتهای تولیدی ومبادله ای صرفا درراستای رفع نیاز بوده است که هرکس به اندازه نیازش تولید ومصرف می کردند، وبه اندازه نیازشان مازادهای تولیدی شان را مبادله می نمودند.بنابراین اقتصاد که درجوامع اولیه وجود داشته فقط یک اقتصادمعیشتی بوده است،کالاها وخدمات فقط ارزش مصرفی داشته اندومبادله کالاها وخدمات نیزبراساس ارزش مصرفی آن بوده است نه ارزش مبادله ای که برااساس عرضه وتقاضا شکل می گیرد .

انواع نظامهای اقتصادی که درجوامع اولیه شکل گرفته اند:

1:نظام اقتصاد شبانی خانگی (بیابانی-صحرایی)

نظام اقتصاد شبانی درجوامع اولیه ازنظرتاریخی تاهنگام پیدایش مسیحیت ادامه داشته است. ویک نظام اقتصادی معیشتی بوده است.

ویژگیهای نظام اقتصادی شبانی:

الف( واحد های اقتصادی،

مهم ترین واحد اقتصادی در این نوع نظام خانواده است. خانوارها حالت خود تولیدی داشته اند که خود تولید می کرده اند وخود مصرف می کرده اند. مرادازخانواده تمام کسانی است که دارای جد مشترک بودند وجد بزرگ آن نقش رئیس خانواده را داشته وتمام درآمد هارا او براساس نیاز افراد خانواده توزیع می کردند.

ب( نوع فعالیتهای اقتصادی) منابع وامکانات(

نوع فعالیتهای اقتصادی درنظام شبانی کشاورزی و دامداری، دراین نظام فعالیتهای کشاورزی ودامداری رونق داشته است اما صنعت)درحد ساخت وسائل تولید( وتجارت بسیارمحدود واندک بوده است ومبادله فقط به منظوررفع نیاز صورت می گرفته است نه کسب منفعت وسود آوری.

ج)الگویی رفتاری

الگوی رفتاری نظام اقتصاد شبانی, بیشتر براساس الگوی خردی است نه کلان زیرا جوامع کوچک با نیازهای محدود و امکانات محدود مواجه اند, که خانواده ها مهم ترین واحد تحلیلی اقتصادی است.

د(رژیم اقتصادی ،

رژیم اقتصادی درنظام شبانی مبتنی برمالکیت عمومی است و مالکیت خصوصی کمرنگ و محدود بوده است بنابراین نوع فعالیتهای اقتصادی در این نظام مبتنی برحاکمیت رژیم مالکیت عمومی قرارداشته نه مالکیت خصوصی ودولتی.

دلایل اهمیت مالکیت عمومی در نظام اقتصاد شبانی:

1:.اقتصاد معیشتی، دراقتصاد شبانی هدف رفع نیازبوده نه جلب منفعت ومبادله به انگیزه سود آوری، لذا مالکیت عمومی بوده است.

2. توزیع در آمد براساس نیاز، سهم هریک ازافراد خانواده ازتولید توسط رئیس خانواده تعیین می گردید

3:.جمعیت محدود منابع فراوان، جمعیت محدود ولکن زمین به عنوان منبع تولید فراوان بوده است.

4:. نبود حکومت، طبق نظریه اسمیت مالکیت خصوصی منشاء وسرآغاز قانون گذاری وتشکیل حکومت گردید. اسمیت حکومت وقانون را می توان ائتلاف ثروتمندان برای سرکوب مستمندان وتخصیص توزیع نابرابر کالاها برای خود دانست،که درغیراین صورت با یورش مستمندان برهم می خورد.تملک رمه ها که مایه ی نابرابری ثروت می شد،چیزی بود که ایمن داشتن ثروت ودفاع ازثروت مندان دربرابرمستمندان است.تملک دارایی پرارزش وکلان بناچار مستلزم تاسیس حکومت مدنی است ¹.

2:.نظام اقتصاد ملکی کشاورزی)روستایی(

نظام اقتصاد ملکی کشاورزی اززمان پیدایش مسیحیت بتدریج شکل گرفته، درقرون وسطی دوران شکوفایی خودرا دراروپا پشت سرگذاشته است. آثاراین نظام هنوزدرپیشرفته ترین کشورها وجود دارد ودرکشورهای توسعه نیافته به نسبتهای متفاوتی ازاهمیت برخورداراست.

ویژگیهای نظام اقتصاد ملکی کشاورزی:

الف( واحد اقتصادی

واحد اقتصادی دراین نظام" کشاورزان وفئودالها واربابان" است.بهترین زمین ها به ارباب ها وفئودالها تعلق دارد وزمین های نا مرغوب به رعایا تعلق داشته. ورعایا زمین های مرغوب را به اجاره می گیرند وکارمی کنند.همانند زمین های که در باریان غزنویان در اختیار داشتند و بهترین زمین ها به درباریان سلاطین غزنوی تعلق داشته ولی رعایا به عنوان اجاره دار این زمین هارا به اجاره می گرفتند وروی آن کشاورزی می کردند وسالانه مبالغ کلان را بابت اجاره ومالیات به دربارپرداخت می کردند.

ب( فعاللیتهای اقتصادی

1.فعالیتهای اقتصادی متکی برمحصولات کشاورزی است واین روند تا اوایل قرون وسطی نیزادامه داشته است.

2.صنعت درحد ضعیف وجود داشته است وپیشرفت چندانی نکرده است

3.تجارت رونق یافته است.)تجارت شرق سرزمین های اسلامی(

ج)الگوی رفتاری" الگوی رفتاری دراین نظام را می توان الگوی خردی معرفی کرد ،زیرا متغییرهای آن درحیطه اقتصاد خرد قرار دارد مثل طبقه کشاورزان)خانوارها( وصاحبان زمین)بنگاه داران(، که محصولات کشاورزی را تولید می کردند.

د( رژیم  اقتصادی "دراین نظام روابط میان اموال وافراد وافراد با افراد، براساس مالکیت خصوصی ونظام فئودالی است که رعایا به عنوان دهقانان و اجاره داران روی زمین های اربابان کار می کردند وسالیانه اجاره بها را به صاحبان زمین می پرداختند.¹

3:نظام اقتصاد شهری

نظام اقتصاد شهری ازقرن یازدهم میلاد به بعد با دورویداد مهم فراهم گردید:

1:.تغییرنقش شهرها، شهرها قبلا به صورت دژ دفاعی دربرابردوشمن عمل می کرد. وبعد ها به مراکز فعالیتهای اقتصادی وتجاری تبدیل گردید.

2:.وقوع جنگهای صلیبی، جنگهای صلیبی ملل غرب را با تمدن وفرهنگ کشورهای اسلامی، صنعت ودانش آنان آشناکرد.ویل دورانت نویسنده معروف تاریخ تمدن دراین زمینه می نویسد:

"تمدن اسلامی عملانشان داد که ازنظرآراستگی،آسایش و فرهنگ به مراتب برتمدن مسیحی برتری دارد.ازآثارمهم دیگر جنگهای صلیبی آن بود که مسیحیان را باصنعت وبازرگانی جهان اسلام آشناکرد وباعث ازدیاد فعالیتهای اقتصادی غرب گردید.

کشاورزی ومحصولات فراوانی ازقبیل ذرت،برنج کاری،کنجد،لیمو،خربوزه، الو، البالو،گیلاس و...وارد

اروپاگردید.همینطورشیوه های بانکداری ازجهان اسلام وامپراطوری بیزانس اقتباس گردید. انواع واقسام اسناد اعتباری وقراردادهای تجاری وبانکداری ازکشورهای اسلامی واردسرزمین های غرب گردید وموجب رونق وتوسعه صنعت ، تجارت وکشاورزی گردید وسرانجام مایه رنسانس درغرب شد.¹

) نمونه ها وشواهد : سکه های ازدوران سامانیان وغزنویان که براثرتجارت باکشورهای اروپای وارداین کشورها گردیده بود ازاین کشورها بدست می یاید (

ویژگیهای نظام اقتصاد شهری:

الف( واحد اقتصادی ،واحد اقتصادی این نظام شهرنشینان و روستائیان هستند که آذوقه آن ازروستاهای اطراف تهیه می شوند. شهرها ازقیود فئودالها آزاد می گردد ودرشهرمجلسی مرکب ازشهرنشینان بوجود می آید.

ب)فعالیت های اقتصادی"فعالیتهای اقتصادی دراین نظام کشاورزی و فعالیتهای صنعتی وبازرگانی است ؛که درغرب کارخانه های صنعتی ودستگاه بخار راه اندازی گردید.

پیشرفت صنعت موجب تقسیم کاربیشترگردیده ومبادلات بیشتربه منظورسود آوری ومنفعت شکل گرفت.بازرگانی درقالب بازارهای محلی وبین المللی انجام می گردید.بازارهای بین المللی لندن،پاریس،فرانکفورت وژنودرسویس ،بغداد،مصر،شام بود.

ج( الگوی رفتاری، الگوی رفتاری دراین نظام عبارت ازاقتصاد خرد وکلان می باشد که می تواند درقالب خانوار وبنگاه یک محصول را مورد بررسی قرار داد وهمینطور مباحث مانند درآمد ملی وتولید داخلی وتقاضای کل وعرضه شهر را مورد تجزیه وتحلیل قرارداد.

د( رژیم اقتصادی،

مقرراتی است که درنظام اقتصاد شهری رابطه ای افراد را" بازمین های کشاورزی،ابزارتولید وسرمایه تجاری" تبیین می کند. )درحالیکه درنظام های کشاورزی فقط رابطه افرادا رابا زمین های کشاورزی تبیین می کرد(.رابطه افراد نیزبا یکدیگردرچهار چوب نظام صنفی تنظیم می گردد.ورود به حرفه هاآزادنیست.

ب( نظامهای اقتصادی درجوامع فعلی¹¹

)ماهیت اصلی:رفع نیاز+حداکثرسود ومطلوبیت(

بهطور عمده دردنیای امروزی نظامهای اقتصادی درقالب نظامهای شهری وروستای وصحرای تقسیم بندی نمی گردد بلکه براساس مبانی تحلیلی فکری، نظریات اقتصادی واصول اساسی)عملکردی( ومراحل شکل گیری تقسیم بندیمی گردد.

به بیان دیگر نظامهای اقتصاد موجود در جوامع فعلی براساس روشهای تحلیلی، عملکرد وتاریخی، به نظام اقتصادسرمایه داری، سوسیالیستی ،مختلط واسلامی دسته بندی می گردد . وقتی نظام اقتصادی ازنظر تحلیلی مورد بررسی قرارمی گیرد ، مبانی فکری وفلسفی وارزش شناختی ومعرفت شناختی مورد بحث قرار می گیرد. دلایل ضرورت بحث مبانی نظامهای اقتصادی :

اولا: علوم مبتنی برپیش فرضهای فیزیکی ومتافیزیکی است،پیش فرضهای متافیزیک علوم ازنظرمتدولوژی متاثراز جهان بینی فلسفی ونقلی است؛ پیش فرضهای فیزیکی علوم مبتنی برجهان بینی تجربی است .

ثانیا: مبانی علوم عبارت از دستیابی به اصول و مبنای محکم برای تدوین علوم است.

ثالثا : مبانی علوم تعیین کننده ای علل مادی وغیر مادی برای پدیده های علمی است . مبانی که علل مادی علوم را بیان می کند مبانی علوم تجربی محسوب می گردد ومبانی که علل معنوی وغیر مادی را بررسی می کند مبانی فلسفی ومکتبی علوم به حساب می آید. به بیان دیگر مبانی علوم تجربی بررسی کننده ی علل مادی پدیده های مادی می باشد،اما مبانی فلسفی ونقلی علم این واقعیت را بیان می کند که علوم دارای علل وعوامل معنوی نیزهست واین دوعلل وعوامل مکمل وتامین کننده ی همدیگرهستند .علم بدون دین خطرناک است ودین بدون علم عقیم است ومنجربه خرافه پرستی وبت پرستی می گردد. بطورکلی می توان ازنظرروش شناسی مبانی را به صورت مبانی عام، میانه وخاص دسته بندی می گردد.

الف( مبانی عام نظام اقتصادی

مبانی عام نظام اقتصادی را مبانی فلسفی و معرفت شناختی تشکیل می دهد. مبانی فلسفی را می توان درقالب مباحث خداشناسی، انسان شناسی وجهان شناسی مورد بحث قرار داد. اما مبانی معرفت شناسی را می توان به صورت ذیل بررسی نمود:

1.مبانی تجربی"مبانی تجربی را جهان بینی علمی وتجربی تشکیل می دهد ومراد ازجهان بینی علمی وتجربی ،برداشتی تجربی وحسی افراد ویا مکتب ازجهان می باشد.به بیان دیگرجهان بینی علمی تفکرانسانی است که مبتنی برعلوم تجربی است که مورد تیست وآزمون قرارمی گیرد.طرفداران این نوع جهان بینی ،جهان را فقط براساس حس وتجربه مورد شناخت قرارمی دهند.شناختی که ازاین زاویه بدست می آید شناخت دقیق وکامل می باشد.شناخت تجربی جهان ازطریق حواس ظاهری مبتنی برفرضیه وآزمون می باشد واین دو همواره ارزش موقتی دارند ولذا این دوارزش موقتی دارند نه دایمی. نظام اقتصاد سرمایه داری وسوسیالیستی مبتنی برجهان بینی تجربی بنا گردیده است.علوم تجربی نیازمندیهای مادی ابعاد مادی انسان را تامین می کند. که امروزه متاسفانه مسلمانان دراین زمینه محتاج غرب اند.

فلاسفه تجربه گرا همانند هیوم معتقد بودند که تنها معرفتی قابل اطمینان، معرفتی است که ازطریق حواس بدست می آید.نظامهای اقتصادی سرمایه داری وسوسیالیستی مبتنی بر مبانی معرفتی تجربی است برخلاف نظام اقتصادی اسلامی که مبتنی برمبانی تجربی ، عقلی ووحیانی است.

دلیل قرانی برای ناکافی بودن جهان بینی تجربی برای درک ودریافت حقایق: عسی ان تکره شیئا فهو خیرلکم.

2. مبانی عقلی

مبانی عقلی علوم ونظام های اقتصادی را جهان بینی فلسفی تشکیل می دهد ،جهان بینی فلسفی اصول متافیزیک علوم را تعیین می کند وحوزه ی وسیع ترازجهان بینی علمی دارد ودرواقع چهارچوبی برای جهان بینی علمی ترسیم می کند.مبانی عقلی ویا فلسفی گرچند ناشی ازتفکرانسانی است ولی مراد تفکرانسانی است که قابل تیست وآزمون کردن نیست برخلاف مبانی تجربی که ناشی ازتفکرانسانی است که قابل تیست وآزمون کردن نیزمی باشد.این یکی ازوجوه تشابه بین مبانی عقلی وتجربی است که هردوناشی ازتفکرانسانی است.