ماهیت و مفهوم توبه                                             

در این گفتار معنای لغوی توبه،  معنای اصطلاحی توبه،  توبه در حقوق جزای اسلام، توبه در فقه پویای اسلام و جایگاه توبه در قانون مجازات اسلامی مورد بررسی قرار می گیرد.                                                        

معنای لغوی توبه 

توبه در لغت به معنی بازگشت، هر نوع بازگشتی و بازگشت از گناه و ندامت وپشیمانی می باشد.^[1]

توبه از ماده «توب» به معنای «رجع» بازگشت است. صاحب مقاییس اللغة می نویسد: « توب، التاء و الواو و الباء کلمة واحدة تدلٌ الی رُجُوع؛ تَوَب با تاء، واو و باء،کلمه واحدی می باشد که به معنای رجوع و بازگشت است.»^[2]

در لسان العرب نیز آمده است: « التوبة: الرجوع من الذنب وتاب الی اللهیتوب توباً متابا، اناب و رجع من المعصیة الی الطاعة؛ توبه به معنای بازگشت از گناه است.»^[3]

خواجه نصیر الدین طوسی(رحمة الله) در اوصاف الاشراف می نویسد: « توبه به معنای بازگشت از معصیت است و نخست باید دانست که گناه چه باشد.»^[4]                                                                 

مرحوم محقق اردبیلی در کتاب مجمع الفائدة و البرهان فی شرح الارشاد الاذهان می فرماید:«التوبة                                 هی الندامة والعزم علی عدم الفعل لکون الذنب قبیحاً ممنوعا و امتثالاً لامرالله و لم یکن غیر ذالک مقصوداً.»^[5]                         

ازاین تعریف دو نکته استفاده می شود:

1ـ پشیمانی و ندامت، توبه است.    2ـ عدم الفعل (ترک گناه) به خاطر قبح شرعی آن باشد.                     

در توضیح این نکته باید گفت که «عدم الفعل» گاهی به خاطر عدم توانایی بر انجام آن است و زمانی خاطر ممنوع و قبیح بودن آن است.از این رو مجرد «عدم الفعل» توبه نیست؛ مثلاً کسی دراثر ارتکاب زنا مبتلا به بیماری هایی شود که مانع تولید مثل و فرزند دار شدن او می شود،حال اگر وی به خاطر فرزند دار نشدن، از عمل ارتکابی خود پشیمان شود این پشیمانی توبه نیست؛ زیرا پشیمانی او به خاطر قبح شرعی عمل نمی باشد. اکنون سؤالی که در اینجا مطرح می شود این است که اگر امکان ارتکاب گناه برای شخص نباشد و او در این حال توبه نماید، آیا توبه وی محقق و پذیرفته می شود؟ در پاسخ باید گفت: اگر شخص مرتکب بپذیرد که معصیت الهی را کرده است، به طوری که اگر قادر به انجام آن نیز بود، دیگر مرتکب آن نمی گردید، در این صورت توبه اش پذیرفته خواهد شد. شیخ بهایی (رحمة الله) در تعریف توبه می نویسد: «التوبة:الرجوع و تنسب الی العبد و الی الله سبحانه....و معناها علی الاول:الرجوع عن المعصیة الی الطاعة و علی الثانی: الرجوع عن العقوبة الی الطف و التفضیل.»^[6]

توبه در لغت به معنای رجوع و بازگشت از گناه است و در اصطلاح عبارت است از« رجوع از طبیعت (حیوانی) به سوی روحانیت نفس بعد از آنکه به واسطه معاصی و کدورت نافرمانی، نور فطرت و روحانیت محبوب به ظلمت و طبیعت تبدیل شده است.»^[7]                                                       

در قرآن هم توبه به معنای «رجوع انسان گناهکار» آمده و هم به معنای « توفیق توبه دادن از طرف خداوند به بنده معصیت کار» و هم به معنای « قبول وپذیرش توبه از جانب خداوند متعال » آمده است. در نتیجه می توان گفت، هر توبه انسان پیچیده شده در دو توبه الهی است: یکی توفیق دادن به بنده برای توبه ودیگری پذیرفتن توبه بندگان است و ممکن است هر سه توبه را به معنای لغوی برگشت داد؛ به این معنی که توبه از انسان، رجوع از گناه بازگشت از معاصی است و توبه اول از خداوند، رجوع فضل و رحمتش سوی بنده است و توبه دوم،رجوع به قبول آن از بنده است.^[8] بنابراین لغت شناسان توبه را به معنای رجوع دانسته اند.اما برخی از آنان،آن را به معنای مطلق رجوع گرفته اند، و بعضی دیگربه معنای رجوع مقید یعنی بازگشت از گناه تعبیر کرده اند. بنابراین توبه، به معنای بازگشت و پشیمانی از گناه و تصمیم بر ترک آن است.