وقف در لغت
وقف در لغت به معنی ایستادن و پایندگی
و اصطلاحا حبس کردن عین ملک یا مالی است که منافع آن در امور عام المنفعه
مصرف شود ( ماده 55 قانون مدنی) وقف (جمع آن اوقاف) کلمه‌ای عربی است که
در لغت به معنای محدودیت و ممنوعیت به کار میرود و در دین اسلام، اصطلاحی
است، دال بر حفظ و نگهداری اموالی خاص جهت بکارگیری منافع آن در کارهای
انسان دوستانه و امور خیریه، به شرط آن که منافع، فقط در هدف یا اهداف
تعیین شدهبرای آن مصرف شود. (صادقی گلدر، 1385: 15)
مفهوم وقف
حسن بن یوسف حلی، معروف به علامه‌یحلی ( 648-726)
در کتاب تبصره المتعلمین میگوید: وقف آن است که اصل مال را نگهدارند و
تا هست منافع آن را در راه خیر صرف کنند. می‌دانیم خیر، کار نیکی است که
به سامان فرد و اجتماع کمک کند. عدهای نیز این تعریف را منبعث از حدیثی
می‌دانند که از نبی اکرم (ص) در جواهر الکلام نقل شده که فرمود: حبس الاصل و
سبل المنغعه. این تعریف ما را به یک ویژگی مهم در وقف که همانا استمرار و
دوام باشد رهنمون می‌کند و به سخن دیگر، وقف در مورد املاک و اموال
ماندگاری به کار میرود که بتوان درآمدها و عایداتی از آن بدست آورد و در
موارد مشخص مصرف نمود. بنابراین ، زمین و ساختمان بیشتر مورد وقف قرار
میگیرند تا اشیای دیگر، هرچند در مورد کتاب ، ابزار کشاورزی ، احشام ،
سهام و اوراق بهادار و پول نیز وقف وجود دارد ( ابراهیم حسن، 1422، 34).
اقسام وقف
وقف به اعتبار موقوف علیه به عام و خاص تقسیم می‌شود. وقف
عام، وقفی است که مقصود از آن امور خیریه است و مخصوص دسته و طبقه معینی
نیست مانند وقف بر فقرا، وقف بر طلاّب و مدارس و مساجد، و مقابل آن وقف خاص
است و آن وقفی است که مخصوص دسته معین و خاصی است، مانند وقف بر اولاد یا
افراد و یا طبقهای خاص ازمردم(ماده 58 قانون مدنی).
نگاهی به وقف در قبل از اسلام
هر
چند قبل از اسلام وقف به معنای دقیق کلمه وجود نداشت ولی انواعی از تخصیص
اموال و املاک به معابد و امور خیریه و افراد وجود داشته که از جهاتی
شباهت‌هایی با وقف داشته‌اند. از جمله در بخشی از کتاب دانیال نبی که به
زبان سامی است چنین آمده است: «گناهان خود را به ( صیدقا ) و خطایای خود را
بر احسان نمودن بر فقیران فدیه بده» ، اما شافعی در رساله امام ، جلد سوم ص
275، میگوید: تا انجا که دانسته ام مردم جاهل بت خانه و زمینی را برای
خدا حبس نکرده‌اند و حبس تنها از طرف مسلمین صورت گرفته است( شافعی، ج3،
ص275).
دکتر الکبی سید رفقد بیان امام شافعی میگوید: ظاهرکلام وی چنین می‌رساند که مفهوم انواع حبس در میان امتهای پیش از اسلام به طور کلی ناشناخته بوده، ولی این معنی حقیقت ندارد زیرا حبس پیش از اسلام نیز معروف بوده گرچه به نام حبس یا وقف نامیده نمیشده است. امتها با اختلاف ادیان و معتقداتشان با انواعی از تصرفات مالی آشنا بودند که از حیث مفهوم دور از حدود معنای وقف اسلامی نبود... اوقاف
ابراهیم خلیل (ع) که تا امروز نیز باقی است خود بهترین دلیل است بر وجود
وقف قبل از اسلام و نیز هنگام فتح شوش در بقعه دانیال نبی سندی به دست آمده
که به موجب آن گنجی برای پرداخت وام‌های بدون ربح اختصاص یافته بود و خلیه
دستور داد که گنج به دست آمده به بیت المال منتقل شده است، طبق دستور
مندرج در سند عمل شود (الطرسوسی، متوفای 758، ه. ص 168).
2-3 پیشینه تاریخی وقف در جهان اسلام
طبق
مدارک تاریخی، نخستین وقف در اسلام، توسط پیامبر اسلام (ص) انجام شد. آن
حضرت در سال سوم هجرت پس از جنگ احد، هفت بوستان و مزرعه‌یآباد را به نام
بساتین السبعه که به ایشان هدیه شدهبود وقف نمودند و تولیت آن را پس از
رحلت خود به حضرت فاطمه واگذار کردند. این بوستان‌ها متعلق به یک یهودی به
نام مخیریق بود که در جنگ احد به یاری پیامبر آمد هبود، مخیریق نامی از
اغنیای احبار یهود بنی قینقاع اسلام آورده است که به صف مجاهدان اسلام
پیوست و وصیت کرد که اگر کشته شد، دارایی اش را در اختیار حضرت محمد (ص)
قراردهند تا به هر خیر که خدایش فرموده و خود خواهد هزینه کند(خطیبی،1390:
23).
به
طورکلی در دوران بعد از اسلام نیز هر وقت امنیت و آرامش نسبی پدیدار
می‌شد، زمامداران و وزراو مردم ثروتمند انسان دوست، دست به فعالیت‌های عام
اامنفعه می‌زدند و یا مبادرت به وقف املاک ود می‌نمودند. عواید موقوفات
معمولا برای نگهداری مسجد، مدرسه یا بیمارستان به مصرف می‌رسید، فقط در
ادوار متاخر، وقف کردن ملک برای افراد یا خاندان‌ها افزایش یافت(همان، 25).