فصل اول

قدرت بازار

1­1     چکیده

تجربه کشورهایی که بازار برق را خصوصی سازی کرده اند، نشان داده است فرض ایجاد یک بازار برق رقابتی به صورت طبیعی و خودکار همیشه صادق نیست. یکی از مهمترین نگرانی های تنظیم کنندگان بازار، افزایش و نوسانات قیمت مبادله شده ی برق است که ریشه در سوءاستفاده از قدرت بازار توسط بازیگران دارد. قدرت بازار عبارت است از توانایی یک فروشنده(یا عرضه کننده) یا جمعی از فروشندگان انرژی در افزایش قیمت برق به سطحی بالاتر از مقدار رقابتی آن برای مدتی قابل توجه، به طوری که سود بیشتری را برای بازیگر مذکور به همراه داشته باشد. به منظور شناسایی توانایی بازیگران و آگاهی از میزان قدرت بالقوه و یا بالفعل آن ها در بازار، شاخص­هایی تعریف می­شوند که به وسیله آن­ها می توان پایش بازار برق را به صورت کارآمدتری به انجام رساند. تحلیل شاخص های فوق و رصد نمودن آ نها برای آزادسازی برق و هر چه رقابتی تر بودن آن ضروری است .در این شاخص ها فارغ از نوع جایگاه و رفتار هر یک از بازیگران بازار، به شکل و ساختار کلی پرداخته میشود.

1­2     مقدمه

یکی از شاخص های بازار رقابتی عدم قدرت گردانندگان بازار در سوءاستفاده از نوسانات تقاضا است. در محصولات ملموس گردانندگان بازار با حربه ی انبار توانایی سوءاستفاده از نوسانات را پیدا می‌کنند و در مقابل آن ها دولت ها نیز از همین مکانیزم جهت تعادل بازار بهره برداری می کنند.  ولی در صنعت برق امکان انبار نمودن کالا وجود ندارد . در این صنعت، افزایش و نوسانات قیمت مبادله شده ی برق که از نگرانی­های عمدۀ تنظیم کنندگان بازار برق محسوب می­شود، ریشه در سوءاستفاده از قدرت بازار توسط بازیگران دارد .قدرت بازار عبارت است از توانایی یک فروشنده (عرضه کننده) یا جمعی از فروشندگان انرژی در افزایش قیمت برق به سطحی بالاتر از مقدار رقابتی آن برای مدتی قابل توجه و به طوری که سود بیشتری را برای بازیگر مذکور به همراه داشته باشد. مجموعه ای از عوامل ذاتی و غیر ذاتی چون کشش ناچیز تقاضای برق، عدم توانایی ذخیره سازی اقتصادی برق، تراکم خطوط انتقال، دیر بازده بودن سرمایه گذاری در برق و غیره را می توان به عنوان منشاء قدرت بازار دسته بندی نمود [1].

بر اساس نظریات اقتصادی، در یک بازاربسیار مطلوب که در شرایط بیشینه ی رفاه اجتماعی و رضایت عمومی است، قیمت کالای تولیدی با هزینه نهایی آن کالا برابر خواهد بود و با طراحی مناسب ساختار بازار می توان به سمت چنین هدفی حرکت نمود. وظیفه هر دولتی مطالعه بازار و جلوگیری از انحصار برای تعادل کلان مالی و حمایت از مصرف کنندگان است. برای دستیابی به چنین هدفی، نگرشی جدید در طی سال های اخیر، برق را به عنوان کالایی که مانند دیگر کالاها مبادله می شود، در نظر گرفته است. در این راستا و به منظور نیل به افزایش بهره وری، جلوگیری از انحصار (اعم از دولتی و خصوصی) یکی از مهم­ترین گام­ها است .در حالت کلی مهم­ترین ویژگی که برای یک بازار در نظر گرفته میشود، میزان تمرکز و رقابتی بودن بازار است. این ویژگی در بازار برق نیز از مهم ترین دغدغه های دست اندرکاران بازار است. درجه تمرکز فروشندگان در بازار توسط تعداد فروشندگان و چگونگی توزیع اندازه آن ها تعیین میشود. اندازه فروشندگان را می توان برحسب فروش، ارزش افزوده و یا اشتغال تعیین کرد . تمرکز بازار یکی از خصوصیات سازمانی بازار است که به کمک آن ماهیت قیمت گذاری و درجه رقابت یا انحصار دربازار مشخص می­شود [2],[3].

یکی از روشها برای تحلیل رقابتی بودن بازار محاسبه میزان تمرکز بازار است .تمرکز بازار شاخص مناسبی است که به کمک آن می توان تشخیص داد ، بازار مورد بررسی به چه شکلی اداره می­شود . نظریه های اقتصادی و بسیاری از کارهای تجربی بیانگر آن هستند که رقابت در بازار به شدت متأثر از درجه تمرکز بازار است. بازارهای واقعی را با توجه به مقدار شاخص تمرکز میتوان از انحصار تا رقابت تقسیم بندی نمود. قدرت بازار در بازاری متمرکز و غیر رقابتی، از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد شد و بازیگران در این بازارها از توانایی بالقوه بیشتری برای اعمال قدرت بازار و در نتیجه رفتارهای غیر رقابتی برخوردار خواهند بود. درنتیجه، شناسایی و تخفیف منشاء این نگرانیها، در اولویت دستور کار تنظیم کنندگان بازار قرار دارد . بدین جهت شاخص هایی برای شناسایی این قدرت تعریف میشوند.

تجربه های غیررقابتی در صنعت برق، به خصوص در بخش تولید، به قدرت بازار منجر شده یا از آن منتج میشود. درنتیجه، شناسایی و تخفیف منشاء این نگرانیها، در اولویت دستور کار تنظیم کنندگان بازار قرار دارد .بدین جهت برای شناسایی این قدرت، شاخص ها یی تعریف میشوند که هر یک میزان یکی از عوامل ایجادکننده قدرت بازار، نظیر تمرکز تولید، میزان نیاز به فروشنده و غیره را در نظر میگیرند .برای ارزیابی شاخص های قدرت بازار می توان از تقسیم بندی آن ها به رویکردهای ساختاری، رفتاری و عملکردی استفاده نمود که هر کدام از این رویکردها نتایج خاص خود را در مورد ارزیابی قدرت بازار ارایه می­دهند. پدید آمدن قدرت در بازار، دارای یک رابطه علت و معلولی با هر یک از عناصر بازار یعنی ساختار، رفتار و عملکرد است. ارتباط میان قدرت و ساختار بازار به این صورت است که، طراحی ساختار بازار میتواند باعث به وجود آمدن قدرت بالقوه بازیگران بازار شود. همچنین ارتباط میان قدرت و رفتار بازیگران بازار بدین صورت است که، نوع رفتار بازیگران بازار)تولیدکنندگان، مصرف کنندگان و . )می تواند بیانگر استفاده از قدرت بازیگران بازار باشد. این رفتار میتواند در شکل های مختلفی از جمله احتکار فیزیکی، احتکار اقتصادی و یا تبانی، ظهور یابد.  همچنین میتوان گفت که وجود قدرت بازار بر روی عملکرد بازار و شاخص های عملکردی از جمله کارآیی ، عدالت و رفاه اجتماعی بازار تأثیرگذار است. بنابرین با توجه به مطالب گفته شده، برای ارزیابی شاخص های قدرت بازار نیز میتوان از تقسیم بندی آن ها به رویکردهای ساختاری، رفتاری و عملکردی استفاده نمود. در رویکرد ساختاری به آن دسته از شاخص های بازار پرداخته میشود که به ارزیابی ساختار بازار و جایگاه بازیگران بازار می پردازد.